ΧΡΗΜΑ , ΑΞΙΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ

AΡΘΡΟ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟ

Του Άγη Βερούτη

Το χρήμα που κυκλοφορεί στην παγκόσμια αγορά σήμερα είναι fiat currency (από το λατινικό fiat=“ας γίνει”), δηλαδή χωρίς πραγματικό αντίκρυσμα. Αντλεί την αγοραστική του δύναμη από νόμους που επιβάλλουν την αποδοχή του ως μέσον εξόφλησης οφειλών.

Θα επιχειρήσω μια απλούστευση της ιστορίας του χρήματος, και της λειτουργικής σχέσης του με τις αξίες, για ανάδειξη ενός εθνικής σημασίας θέματος: την ανάγκη προώθησης της ανάπτυξης, για να καλύψουμε το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας.

Πολύ πριν εφευρεθεί το χρήμα, οι άνθρωποι εμπορεύονταν κάνοντας ανταλλαγές προϊόντων. Δύο λαγούς για μια πέτρινη λεπίδα, μια προβιά για μια αγκαλιά σταφύλια, κ.ο.κ. Με την έλευση του πρώτου χρήματος δόθηκε δυνατότητα αποθήκευσης της αξίας των εμπορικών αγαθών: αν δεν ανταλλάξεις τα φρούτα έγκαιρα η αξία τους πέφτει λόγω σήψης.

Το χρήμα είχε εσωτερική αξία, με νομίσματα από μέταλλα όπως χαλκό, σίδηρο, άργυρο και χρυσό. Για χιλιετίες χρυσό νόμισμα χρησιμοποιήθηκε για αποθήκευση αγοραστικής δύναμης.

Το πραγματικό νόμισμα με αντίκρυσμα, όμως, έχει εγγενή αδυναμία να στηρίξει την οικονομική άνθηση πέρα από εκείνο το σημείο που οι αξίες στα υπόλοιπα αγαθά υπερβαίνουν τις αξίες σε αποθέματα σε πολύτιμα μέταλλα. Καθώς η πραγματική οικονομία αναπτύσσεται, ο πληθυσμός αυξάνεται και παράγεται πλούτος σε ταχύτερο ρυθμό από αυτόν της εξόρυξης πολύτιμων μετάλλων, το σύστημα θα κατέρρεε πολύ νωρίτερα αν δεν βρισκόταν η εναλλακτική αποθήκευση αξίας σε γη. Η ιδιοκτησία γης πολύ νωρίς συμπλήρωσε τα πολύτιμα μέταλλα στην αποθήκευση αξίας, όμως με την πληθυσμιακή έκρηξη του περασμένου αιώνα η δημιουργία αξιών ξεπέρασε το άθροισμα και των δύο. Για αυτό το λόγο ένα σύστημα “κατά παραδοχή” αποθήκευσης αξιών, που δεν θα αντιμετώπιζε τους φυσικούς περιορισμούς των μετάλλων και της γης (δηλαδή χωρίς αντίκρυσμα σε υλική αποθήκη αξιών), ήταν απαραίτητο για να λειτουργήσει το οικονομικό σύστημα των πληθυσμιακά μεγάλων κοινωνιών.

Το πρώτο fiat currency δημιουργήθηκε στην αρχαία Ρώμη, ελαττώνοντας την περιεκτικότητα σε άργυρο του δεινάριου, από 100% στην αρχή του πρώτου αιώνα π.Χ., σε 94% επί Νέρωνος, και 85% το 100 μ.Χ., ενώ στην πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας περιείχε λιγότερο από 0,02% άργυρο και δεν ήταν αποδεκτό μέσον συναλλαγής πλέον. Πιθανά σημαντικός παράγων στην πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας απετέλεσε η απώλεια της αποδοχής του νομίσματός της.

Στην Κίνα του 10ου αιώνα, επί Δυναστείας Σονγκ, εκτυπώθηκε το πρώτο χαρτονόμισμα, το Τζιαοζί, στου οποίου την αξία αντιστοιχούσε αποθηκευμένη ποσότητα γης, χρυσού και αργύρου αποδιδόμενη στον φέροντα μετά από τριετία. Η αλόγιστη εκτύπωση χαρτονομισμάτων χωρίς το αντίκρυσμα από τον Κουμπλάι Χαν, εγγονό του Τζένγκις Χαν, δημιούργησε υπερπληθωρισμό και φούσκα, και κατέληξε στην παύση των χαρτονομισμάτων το 1455 από την Δυναστεία Μινγκ.

Ο Μάρκο Πόλο (1254-1324) έγραψε για το χάρτινο χρήμα ότι “Μπορεί να πεις ότι [ο Κουμπλάι] έχει το μυστικό της αλχημείας στην τέλεια μορφή του... ο Χαν δημιουργεί κάθε χρόνο τέτοια ποσότητα [χάρτινου] χρήματος, το οποίο δεν του κοστίζει τίποτε, που ίσως ισούται σε ποσόν με όλους τους θησαυρούς του κόσμου.” Και προσθέτει “Ήταν η λαμπρότερη περίοδος της Κίνας...[ο Κουμπλάι] προχώρησε σε μια σειρά από εσωτερικές βελτιώσεις και μεταρρυθμίσεις, που ανέβασαν την χώρα που εκείνος είχε κατακτήσει, στην ανώτατη βαθμίδα πολιτισμού, ισχύος και προόδου.” Όμως ύστερα συμπληρώνει: “Πληθυσμός και εμπόριο αυξήθηκαν σημαντικά, όμως η παραγωγή χάρτινων νομισμάτων υπερέβαλλε και των δύο... Όλα τα ευεργετικά αποτελέσματα ενός νομίσματος που του επιτρέπεται να επεκτείνεται με την αύξηση του πληθυσμού και του εμπορίου, με τη σειρά τους μετετράπησαν σε εκείνα τα αρνητικότατα αποτελέσματα που προέρχονται από ένα νόμισμα που παράγεται σε μεγαλύτερη ποσότητα από την ανάπτυξη των δύο παραπάνω. Τα αποτελέσματα αυτά δεν εξελίχθησαν αργά... Οι καλύτερες οικογένειες της αυτοκρατορίας καταστράφηκαν, και μια νέα τάξη ανδρών πήρε τον έλεγχο των δημοσίων πραγμάτων, και η χώρα έγινε πεδίο εσωτερικού πολέμου και αναταραχής.”

Στη Γαλλία ο Λουδοβίκος ο 14ος πεθαίνοντας άφησε χρέος 3 δισεκατομμύρια Λίβρες από πολέμους. Επί Λουδοβίκου του 15ου, ο John Law, ελλείψει πολύτιμων μετάλλων εκτύπωσε χαρτονομίσματα χωρίς αντίκρυσμα. Έκανε λάθος όμως, και αυτό οδήγησε στην κατάρρευση του νομίσματος, ενώ ο Law έφυγε κυνηγημένος από τη χώρα. Η Επαναστατική Κυβέρνηση ξαναδοκίμασε να τυπώσει χαρτονομίσματα, τα Assignats, που ως το 1795 δημιούργησαν πληθωρισμό 13.000%! Ο Ναπολέων στη συνέχεια με το Χρυσό Φράγκο σταθεροποίησε την οικονομία στη διάρκεια της ηγεμονίας του. Στη δεκαετία του 1930 η Γαλλία δοκίμασε το χάρτινο Φράγκο, το οποίο εντός 12 ετών έχασε το 99% της αξίας του (10.000% πληθωρισμός).

Στη μεσοπολεμική Γερμανία που με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών τιμωρήθηκε σε πληρωμή τεράστιων αποζημιώσεων για τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο μόνος τρόπος να εξοφληθούν ήταν η εκτύπωση Μάρκων. Τον Απρίλιο του 1919 η αντιστοιχία ήταν 1 Δολάριο προς 263 Μάρκα. Τον Δεκέμβριο του 1923 έφτασε σε 1 Δολάριο προς 4.2 τρισεκατομμύρια Μάρκα.

Αντίστοιχα στην Αμερική τα χαρτονομίσματα έκαναν την εμφάνισή τους το 1690, αρχικά στη Μασαχουσέτη, ως αποδεκτό μέσον πληρωμής φόρων. Και πάλι η αλόγιστη εκτύπωση κατέληξε στον υπερπληθωρισμό και τη μη αναγνώριση των χαρτονομισμάτων.

Το 1913 δημιουργήθηκε στις ΗΠΑ το Federal Reserve με μονοπώλιο στην έκδοση χρήματος και τον καθορισμό επιτοκίου δανεισμού, με σκοπό να διαχειριστεί το ρυθμό δημιουργίας νέου χρήματος σύμφωνα με τον ρυθμό αύξησης της πραγματικής οικονομίας, και έτσι να αποφευχθούν φαινόμενα υπερπληθωρισμού και οικονομικής κατάρρευσης και να δοθεί η δυνατότητα στην πραγματική οικονομία να αναπτυχθεί υγιώς. Το Δολάριο “greenback” είχε μερικό αντίκρυσμα σε χρυσό, όμως όποτε η κυβέρνηση των ΗΠΑ έκρινε ότι έπρεπε να αποτρέπει τυχόν αιτήματα πολιτών για χρυσό απαγόρευε την ιδιοκτησία χρυσού. Έτσι ο Franklin Roosevelt το 1933 ψήφισε νόμο που απαγόρευσε στις τράπεζες να πληρώνουν σε χρυσό, ενώ ταυτόχρονα απαγόρευσε στους Αμερικανούς να έχουν στην κατοχή του περισσότερα από 100$ σε χρυσά νομίσματα. Απαγόρευσε επίσης πληρωμές προς το εξωτερικό σε χρυσό.

Τον Ιούλιο του 1944, και πριν το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, 730 σύνεδροι από 44 χώρες συναντήθηκαν στο Bretton Woods του New Hampshire των ΗΠΑ, στην “Οικονομική και Νομισματική Σύνοδο” των Ηνωμένων Εθνών, και θεσμοθέτησαν ένα διεθνές σύστημα ελέγχου των νομισματικών ισοτιμιών και της διεθνούς οικονομίας για να αποφύγουν επανάληψη του “Μεγάλου Κραχ” που ξεκίνησε το 1929 και προκάλεσε τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ίδρυση παγκοσμίων οικονομικών θεσμικών οργάνων όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (IMF) και η Διεθνής Τράπεζα Αναδόμησης και Ανάπτυξης (IBRD), σήμερα μέρος της World Bank, έγινε το 1944 στο Bretton Woods με σκοπό να αποτρέπουν οικονομικές εξελίξεις όπως αυτές που οδήγησαν στο Μεγάλο Κραχ του ‘29.

Το “Σύστημα Bretton Woods” που υιοθετήθηκε το 1945 καθόριζε ότι τα νομίσματα δεν θα ήταν πλέον χωρίς καθόλου αντίκρυσμα, αλλά θα είχαν σταθερή ισοτιμία με το δολάριο που αντιστοιχούσε σε 1/35 της ουγκιάς χρυσού, το λεγόμενο “gold standard”.

Λειτουργώντας θεσμικά, σε στενή συνεργασία με τις εθνικές Κεντρικές Τράπεζες και τις εθνικές κυβερνήσεις για τον καθορισμό επιτοκίων και εκτύπωσης νομίσματος, το IMF και η IBRD είχαν δυνατότητα παρεμβατικής διάσωσης όποτε κάποια εθνική οικονομία αντιμετώπιζε κίνδυνο κατάρρευσης. Ο ρόλος τους είναι πρωταρχικός για την αποφυγή φαινομένου “ντόμινο” στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία, ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος τοπικών και παγκόσμιων πολεμικών συρράξεων και κατάλυσης κρατών που ιστορικά ακολουθούν την οικονομική κατάρρευση.

Το Αμερικανικό Δολάριο διατήρησε το μερικό αντίκρυσμα του σε χρυσό ως το 1971, όταν κατάργησε το “gold standard” ο Richard Nixon (που έμεινε στην ιστορία ως “tricky Dick”), και στη δεκαετία που ακολούθησε οι ΗΠΑ αντιμετώπισαν τεράστιο πληθωρισμό.

Στην Νεώτερη Ελλάδα η Δραχμή ήταν αρχικά νόμισμα χωρίς αντίκρυσμα, ενώ αποθέματα χρυσού που κατάφερε η Ελλάδα να μαζέψει ως την Γερμανική Κατοχή “δανείστηκαν” ανεπιστρεπτί οι κατοχικές δυνάμεις των Γερμανών, με το γνωστό αποτέλεσμα του πολεμικού πληθωρισμού, και την έκτοτε οικονομική αστάθεια της χώρας ως την σύνδεση με το ECU προ της αντικατάστασης της Δραχμής από το Ευρώ.

Οι υποτιμήσεις στο τέλος της δικτατορίας του ‘67, και οι συχνές και ελεγχόμενες “διολισθήσεις” που ακολούθησαν, δεν ήταν τίποτε άλλο από την αντιστάθμιση του πληθωρισμού που προκαλούσε η έλλειψη αντικρίσματος νεοτυπωθέντων Δραχμών. Όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως, μετά το 1971 η ελεγχόμενη εκτύπωση νέου νομίσματος και αντίστοιχης αύξησης των επιτοκίων αντιμετωπίστηκε ως εναλλακτική λύση στην φορολόγηση φυσικών και νομικών προσώπων από τις κυβερνήσεις. Αυτό ήταν πολιτικά επιθυμητό, καθώς η νομισματική απομείωση των αξιών επιτρέπει στις κυβερνήσεις να αποκτήσουν πλούτο ίσο με την απώλεια αξίας που προκαλεί η αύξηση της ποσότητας χρήματος, χωρίς όμως να μπούνε στη διαδικασία να τον αποσπάσουν από τους πολίτες με φορολόγηση. Η αξία του νεοτυπωμένου χρήματος πέφτει γρήγορα και σε αντιστοιχία με το κλάσμα νέου-προς-συνολικό χρήμα, μέχρι να επανέλθουν χάρη στον πληθωρισμό οι αξίες στην προηγούμενη αντιστοιχία τους προς το συνολικό κυκλοφορούν χρήμα της αγοράς. Το νέο χρήμα βοηθάει προσωρινά την ανάπτυξη, ώσπου μέσω πληθωρισμού να επανέλθει η ισορροπία αξιών στην αγορά, μέχρι τότε όμως όποιος τυπώνει το χρήμα συσσωρεύει πραγματικές αξίες.

Με την είσοδο της Ελλάδας στο ECU και μετά στην ζώνη του Ευρώ, και την απόσυρση της Δραχμής, η ελληνική κυβέρνηση έχασε το σημαντικότερο εργαλείο νομισματικής συγκέντρωσης αξιών που διέθετε, καθώς καμία χώρα του Ευρώ δεν έχει το δικαίωμα να τυπώσει νέο χρήμα, ούτε καν η ίδια η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Απέμειναν η φορολόγηση και ο δανεισμός μόνον ως εργαλεία συγκέντρωσης κρατικών πόρων σε εθνικό επίπεδο, και ο καθορισμός του πανευρωπαϊκού επιτοκίου από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα σε συλλογικό επίπεδο για την διαχείριση των πληθωριστικών πιέσεων. Τα οφέλη ενός σταθερού “σκληρού” νομίσματος μεταφράζονται σε οικονομική σταθερότητα, συγκριτικά χαμηλά επιτόκια δανεισμού, και σημαντική αποφυγή πληθωριστικών πιέσεων στις μετέχουσες οικονομίες.

Το θέμα βέβαια ήταν ότι οι λανθασμένες αποφάσεις χειρισμού των δαπανών του κράτους που εκτοξεύθηκαν, η έλλειψη θεσμικών ελεγκτικών μηχανισμών για την χαλιναγώγηση του κόστους του κράτους, η εκτεταμένη διαφθορά και οι ανεπαρκώς εφαρμοζόμενοι νόμοι οδήγησαν σε ανισοκατανομή των φορολογικών βαρών, και ισοδύναμα προστατευόμενες συντεχνίες να απομυζούν εθνικούς πόρους. Σημαντικότατα οι κοινωνικές πιέσεις για άσκηση ανισοκατανεμημένης κοινωνικής αλληλεγγύης, μέσω αθρόων επιλεκτικών προσλήψεων στο Δημόσιο, ώθησαν τις Ελληνικές κυβερνήσεις της εποχής του Ευρώ σε απανωτά θανάσιμα λάθη που κατέληξαν σε υψηλότατο δημόσιο δανεισμό, και πληθωρισμό των αξιών. Ενώ η Ελλάδα γνώρισε αύξηση του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος της (άρα και του αθροίσματος των κυκλοφορούντων αξιών της οικονομίας) στην τελευταία δεκαετία, αυτή η αύξηση δεν προήλθε από αξιοποίηση του παραγωγικού δυναμικού της, αλλά από το πρόσθετο χρήμα που καταναλώθηκε αφού διοχετεύθηκαν τα δανεικά στην οικονομία.

Αυτή η αναντιστοιχία πρόσθετου χρήματος και ουσιαστικής αύξησης των αξιών στην οικονομία εμφανίστηκε ως πληθωρισμός που διάβρωσε την αγοραστική δύναμη του Ευρώ στην Ελλάδα. Οι τιμές των αγαθών και οι μισθοί του Δημοσίου εκτοξεύθηκαν στα ύψη, αφού όμως πλέον είμαστε χώρα της Ευρωζώνης οι επιπτώσεις στην ανταγωνιστικότητα της οικονομίας μας ήταν ολέθριες.

Επειδή είμαστε ένα μικρό μόνο ποσοστό της Ευρωπαϊκής οικονομίας, η διάβρωση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας μας δεν επέφερε την σωτήρια υποτίμηση στο Ευρώ. Ειδικά μάλιστα, άλλες Ευρωπαϊκές πολλαπλάσιου μεγέθους οικονομίες είχαν αντίθετη πορεία ανταγωνιστικότητας (αύξηση αθροίσματος αξιών με την ίδια ποσότητα χρήματος) που ισχυροποιεί το κοινό μας νόμισμα. Το συνολικό αποτέλεσμα ήταν τα τεράστια ελλείμματα, και τελικά η αδυναμία δανεισμού και στάση πληρωμών που κηρύξαμε ως χώρα (όσο διήρκεσε η επικύρωση της υπογραφής του Μνημονίου από την Βουλή), όπου ενώ δεν διαθέταμε εναλλακτική χρηματοδότηση των δαπανών του κράτους, δεν είχαμε αποδεχθεί την προσωρινή στήριξη των εταίρων μας και του ΔΝΤ.

Την εκρηκτική αυτή εξίσωση ήρθε να μας βοηθήσει να λύσουμε η Τρόικα, που όμως δεν είναι ευαίσθητη στις πιέσεις διατήρησης των υψηλών δαπανών που προκαλούν οι υψηλές αμοιβές των δημοσίων υπαλλήλων, οι σπάταλες κρατικές προμήθειες, και η έλλειψη πρόθεσης ισοκατανομής της φορολόγησης.

Η συνταγή για επιστροφή στην ανταγωνιστικότητα που “βλέπει” ένα διεθνές θεσμικό όργανο όπως το ΔΝΤ περνάει μέσα από τη μείωση των δαπανών και την αύξηση των φόρων, ώσπου να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισμός της χώρας. Η έλλειψη ανάπτυξης της οικονομίας είναι δικό μας θέμα. Μόνοι μας πρέπει να το λύσουμε, καθώς δεν διαθέτουμε πλέον τα εργαλεία που το έκρυβαν κάτω από το χαλί ή το μετέθεταν στο μέλλον.

Το βάρος της προσπάθειας πρέπει να πέσει στην απελευθέρωση των αναπτυξιακών δυνάμεων της κοινωνίας και στην παροχή ρευστότητας, όχι πια στις τράπεζες αλλά στην πραγματική οικονομία, αφού λύσουμε άμεσα το ζήτημα των δαπανών που θα έπρεπε έτσι κι’ αλλιώς να είχε λυθεί από τον πρώτο μήνα αλλά ασκόπως το καθυστέρησε ένα έτος, λόγω πανικού για το υποτιθέμενο πολιτικό κόστος.

Αντιθέτως η κοινωνία, βλέποντας να επέρχεται ισονομία και ισοκατανομή των φορολογικών βαρών σε όλους τους μετέχοντες στην οικονομία, μάλλον θα ευνοήσει εκλογικά τους εκλογικά όποιους κυβερνώντες το πράξουν, πολύ περισσότερο από όσο θα τους τιμωρήσει η προνομιούχα μειοψηφία του σημερινού στρεβλού μοντέλου κατανομής του κοινωνικού πλούτου.