Γνωρίζατε ότι το Εθνικό Ζώo της Ελλάδας είναι το δελφίνι;

Ο Τρικούπης και η Κρίση της Ανατολικής Ρωμυλίας, 1885-1886 του ΖΗΣΗ ΦΩΤΑΚΗ

Ο Ελληνικός κόσμος μεταξύ του Διαφωτισμού και του εικοστού αιώνα αντιμετώπισε ποικίλες και διαφορετικής εντάσεως προκλήσεις. Η υπέρβαση αυτών υπήρξε άλλες φορές συλλογικό και άλλες φορές ατομικό κυρίως έργο. Σκοπός της παρούσας ανακοίνωσης είναι η μελέτη του ρόλου ενός ηγέτη, του Χαρίλαου Τρικούπη, στην αντιμετώπιση της Κρίσης της Ανατολικής Ρωμυλίας μεταξύ του Σεπτεμβρίου του 1885 και του Ιουνίου του 1886. Κι αυτό με την ελπίδα ότι θα αναδειχθεί η δυνατότητα άσκησης ενδιαφέρουσας εξωτερικής πολιτικής όχι μόνο από κυβερνητικούς φορείς αλλά και από αντιπολιτευόμενους που διαθέτουν πείρα και ευρηματικότητα.

Η κρίση του Ανατολικού Ζητήματος κατά τα έτη 1875-1878 και το εδαφικό καθεστώς που προέκυψε από το Συνέδριο του Βερολίνου (1878) αποτέλεσαν την πρώτη, ταυτόχρονη δικαίωση της «αρχής των εθνοτήτων» σε πολλές περιοχές των Βαλκανίων.[1] Η πληρέστερη εγγραφή της αρχής αυτής στη γεωπολιτική πραγματικότητα της Νοτιοανατολικής Ευρώπης προϋπέθετε τη διάδραση των τοπικών εθνικισμών και των σχετικών γεωπολιτικών επιδιώξεων των Μεγάλων Δυνάμεων. Το πρώτο μετά το Συνέδριο του Βερολίνου επεισόδιο της μακράς αυτής διαδικασίας ήταν η κρίση που ακολούθησε την προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας στην ηγεμονία της Βουλγαρίας το Σεπτέμβριο του 1885.

Το «πραξικόπημα», όπως από πολλούς ονομάστηκε, της Ανατολικής Ρωμυλίας δεν ήρθε ως κεραυνός εν αιθρία μιας και η ύπαρξη σημαντικής βουλγαρικής παρουσίας στα εδάφη της καθιστούσε προφανή την πιθανότητα ενωτικής κίνησης με τη Βουλγαρία. Τα πρώτα όμως χρόνια μετά την Ανατολική Κρίση του 1875-1878 η Ρωσία έδειξε μειωμένο ενδιαφέρον για τις Βαλκανικές υποθέσεις και -επωφελούμενη της σύνδεσής της με το Βισμαρκιανό σύστημα συμμαχιών- ξανάστρεψε το ενδιαφέρον της στον πλήρη έλεγχο της Κεντρικής Ασίας. Μια σειρά νικηφόρων εκστρατειών έφεραν τα στρατεύματά της στο Πεντζέχ του Αφγανιστάν την άνοιξη του 1885 και την ίδια αντιμέτωπη με τη μήνυ της Βρετανίας που διαπίστωνε σημαντική ρωσική στρατιωτική παρουσία σε απόσταση 500 περίπου χιλιομέτρων από την αυτοκρατορία της στις Ινδίες. Η σύντομη μα έντονη κρίση που ενέσκηψε στις σχέσεις των δύο Δυνάμεων έληξε με τη Ρωσία γεωπολιτικά κερδισμένη στην περιοχή αυτή του πλανήτη. Μια επιτυχία που οφείλονταν σε μεγάλο βαθμό στην στήριξη που της παρείχαν οι Γερμανοί και Αυστριακοί σύμμαχοί της στην Αυλή του Σουλτάνου στην Κωνσταντινούπολη, μια στήριξη που απεμάκρυνε το ενδεχόμενο επιχειρήσεων του αγγλικού στόλου κατά των Ρωσικών παραλίων της Μαύρης Θάλασσας.[2]

Η χρήσιμη συμμαχική σχέση του Ρωσικού στέμματος με τις αυλές των Κεντρικών Αυτοκρατοριών έμελλε σύντομα να δοκιμαστεί και τελικά να διαρραγεί από τον τρόπο με τον οποίο μεθοδεύθηκε η προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας στη Βουλγαρία και από τη θετική στάση της Μεγάλης Βρετανίας έναντι αυτής της προσάρτησης. Μιας Βρετανίας, που έχοντας συνειδητοποιήσει ότι ο Βουλγαρικός λαός και ο τότε ηγεμόνας του κάθε άλλο παρά πειθήνια όργανα της ρωσικής πολιτικής ήταν, δε δίστασε να απεκδυθεί τον μανδύα του θεματοφύλακα των συνθηκών και να συμβάλει αποφασιστικά στην αναθεώρηση του εδαφικού καθεστώτος των Βαλκανίων προς όφελος της Βουλγαρίας.[3] Το χρονολόγιο των αρνητικών για τη Ρωσία εξελίξεων και οι συνακόλουθες ωφέλειες που προέκυψαν για τα Βρετανικά συμφέροντα στην Ανατολική Ευρώπη έχουν καλυφθεί λεπτομερώς από άλλους ιστορικούς και ξεφεύγουν από την προβληματική της παρούσας ανακοίνωσης.[4] Σκόπιμο μάλλον είναι να ενσκήψουμε σε μια αγνοημένη παράμετρο της κρίσης της Ανατολικής Ρωμυλίας, στην προσπάθεια προώθησης των ελληνικών δικαίων από τον τότε αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης και από το Μάιο του 1886 πρωθυπουργό της Ελλάδας, Χαρίλαο Τρικούπη.

Ο Χαρίλαος Τρικούπης δεν ήταν άγνωστος στην πολιτική ζωή του ελληνικού βασιλείου μιας και είχε ήδη συμπληρώσει δύο δεκαετίες προσφοράς στα κοινά από ποικίλες θέσεις.[5] Η προσφορά του αυτή είχε ως αφετηρία της τη θέση ότι «Εθνική.. πολιτική είναι η πρωτοβουλία της Ελλάδας υπέρ των δικαιωμάτων του ελληνισμού».[6] Κύριο μέλημα της πολιτικής αυτής μετά το πραξικόπημα της Ανατολικής Ρωμυλίας όφειλε να είναι κατά τον Τρικούπη η αποκατάσταση του status quo στη Βαλκανική κατά τρόπο που θα εξασφάλιζε τη Μακεδονία από ενδεχόμενη Βουλγαρική επέκταση.[7] Κι αυτό γιατί κατά τον Τρικούπη «Η Μακεδονία είναι παράγων αναπόφευκτος δια την ύπαρξιν του Ελληνισμού, ουχί μόνον δια την επέκτασιν αυτού».[8] Υποστήριζε λοιπόν ο Τρικούπης ότι ο Ελληνισμός δεν έπρεπε να προβληματίζεται από το δυσμενές διεθνές περιβάλλον στο ξεκίνημα του αγώνα του κατά του τετελεσμένου της Ανατολικής Ρωμυλίας. Οι λαοί της Ευρώπης, πίστευε ο Τρικούπης, σύντομα θα κατανοούσαν τις ελληνικές θέσεις και η συμπάθειά τους αυτή θα παρέσυρε και τις κυβερνήσεις τους υπέρ των ελληνικών δικαίων κατά το προηγούμενο της επανάστασης του 1821.[9]

Για την ικανοποίηση των ελληνικών θέσεων ικανή και αναγκαία συνθήκη αποτελούσε η εθνική ομοψυχία γι’ αυτό και ο Τρικούπης διακήρυξε στο Κοινοβούλιο τον Οκτώβριο του 1885 ότι «Η κυβέρνησις είναι σήμερον το Έθνος, ότι πράξει το Έθνος θέλει το πράξει διά της κυβερνήσεως και πάσα δύναμις διδομένη εις την κυβέρνηση είναι δύναμις διδομένη εις το Έθνος και πάσα δύναμις αφαιρουμένη από της Κυβερνήσεως αφαιρείται από του Έθνους, δεν έχομεν δε τοσαύται εθνικάς δυνάμεις ώστε να επιτρέπηται ίνα περικόπτωμεν αυτάς».[10] Η λογική διαχείρισης κρίσεων που υιοθέτησε ο τότε αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης δεν υπηρετούσε μόνο την εθνική ομοψυχία αλλά και την αποτελεσματικότητα της εθνικής ενέργειας μιας και ο Τρικούπης ποτέ του δεν πίστεψε στην αξιοπιστία των οικουμενικών κυβερνήσεων.[11] Επιπλέον, ενδεχόμενος ατυχής χειρισμός της κρίσης της Ανατολικής Ρωμυλίας από την κυβέρνηση Δηλιγιάννη πιθανόν να οδηγούσε σε κομματικά οφέλη για το Τρικουπικό κόμμα κάτι που καθιστούσε, αρχικά τουλάχιστον, ελκυστικότερη την υιοθέτηση συναινετικής στάσης έναντι των πρωθυπουργικών πρωτοβουλιών.[12]

Η συναινετική στάση του Τρικούπη έναντι της πολιτικής Δηλιγιάννη στο ζήτημα της Ανατολικής Ρωμυλίας δεν ισοδυναμούσε βέβαια με παθητική αναμονή. Αντίθετα ήδη από τον Απρίλιο του 1885, όταν οι πρώτες σοβαρές αναταραχές έλαβαν χώρα στην Ανατολική Ρωμυλία στα τέλη της πρωθυπουργίας του Τρικούπη, ο Μεσολογγίτης πολιτικός είχε προειδοποιήσει ότι η Ελλάδα δε θα δίσταζε να πολεμήσει σε περίπτωση κλιμάκωσης της κρίσης.[13] Την επαύριο δε του «πραξικοπήματος» της Ανατολικής Ρωμυλίας υποστήριξε την εισβολή του ελληνικού στρατού στη Μακεδονία και την Ήπειρο με σκοπό τη δημιουργία τετελεσμένου υπέρ των ελληνικών θέσεων. Η κυβέρνηση όμως Δηλιγιάννη υπήρξε απρόθυμη στο να αναλάβει παρόμοιες ευθύνες και έκτοτε ο Τρικούπης εγκαλούσε τον Πρωθυπουργό Δηλιγιάννη για τον πολεμικό πυρετό που καλλιέργησε στη χώρα χωρίς να ληφθεί καμία θετική ενέργεια.[14] Η διαφορά απόψεων μεταξύ των δύο ανδρών σύντομα διευρύνθηκε υπό το βάρος της αρνητικής στάσης των λαών και των κυβερνήσεων των Μεγάλων Δυνάμεων έναντι του ενδεχόμενου της πλήρους αποκατάστασης της «Βερολινείου» ισορροπίας στη Χερσόνησο του Αίμου μετά την ένωση των δύο «Βουλγαριών».[15] Μιας αρνητικής στάσης που συμπυκνώνεται στην άποψη του γνωστού φιλέλληνα και επανειλημμένως πρωθυπουργού της Βρετανίας Γλάδστωνα ότι δηλαδή θα ήταν ντροπή για το ανθρώπινο γένος εάν τα αιτήματα του Βουλγαρικού λαού δεν ικανοποιούνταν λόγω της Σερβικής και της Ελληνικής αντίδρασης.[16]

Συναισθανόμενος τη σοβαρότητα των στιγμών και τις επερχόμενες για τον τόπο δυσκολίες ο Τρικούπης αποδύθηκε σε ένα διμέτωπο αγώνα, από τη μια μεριά με τους συμπατριώτες του και από την άλλη με τους διπλωματικούς εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων στην Αθήνα με στόχο τη συνεννόηση των δύο πλευρών.

Κύριο μέλημα του Τρικούπη έναντι των συμπατριωτών του ήταν η άρση της άποψης μεγάλου μέρους της ελληνικής κοινής γνώμης ότι δηλαδή ό,τι κι αν έκανε η Ελλάδα δεν επρόκειτο να υποστεί τις συνέπειες των πράξεών της. Στην άποψη αυτή ο Τρικούπης αντέτεινε ότι «Η Ελλάς δεν είναι νήπιον, μόνον δ’ εις τα νήπια επιτρέπετε να επιτίθεντε κατ’ ισχυροτέρων με την ελπίδα ότι ουδόλως κινδυνεύουσι να τιμωρηθώσι».[17] Οι συστάσεις του όμως αυτές καθώς και οι εκκλήσεις του προς την κυβέρνηση Δηλιγιάννη περί «ανδρείας υποχωρήσεως»[18] δεν έμελλαν να εισακουσθούν παρά μόνο μετά την επιβολή του ναυτικού αποκλεισμού των Ελληνικών παραλίων από τους στόλους των Μεγάλων Δυνάμεων στις αρχές Μαΐου του 1886.[19]

Στην προσέγγιση του με τους εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων ο Τρικούπης κινήθηκε το ίδιο ενεργά. Το Δεκέμβριο του 1885, όταν μετά την ήττα των Σέρβων από τους Βούλγαρους[20] η πίεση των Δυνάμεων για τον αφοπλισμό της Ελλάδας εντάθηκε, ο Τρικούπης κατέφυγε στον εκπρόσωπο της Αυστρο-ουγγρικής μοναρχίας στην Ελλάδα ελπίζοντας ότι θα έβρισκε έναν αξιόπιστο σύμμαχο στην ανάσχεση του Σλαυϊσμού στη Βαλκανική. Προσπάθησε μάλιστα στις επαφές του αυτές, χωρίς όμως αποτέλεσμα, να εξασφαλίσει είτε μια συμμαχία με την Αυστρο-ουγγαρία είτε μια υπόσχεση ανταλλαγμάτων από τις Μεγάλες Δυνάμεις που θα επέτρεπε στην Ελλάδα να προβεί σε αποστράτευση κατά το προηγούμενο του 1878.[21] Η ανεπιτυχής επαφή του Τρικούπη με την Αυστρία τον έστρεψε στη συνέχεια στη Γαλλία και την Αγγλία. Έτσι, το Μάρτιο του 1886, όταν πια η επιβολή ναυτικού αποκλεισμού στην Ελλάδα ήταν επί θύρας, πρότεινε στους εκπροσώπους των δύο Δυνάμεων την εφαρμογή του ανεκτέλεστου μέχρι τότε άρθρου 23 του Συνεδρίου του Βερολίνου. Το άρθρο αυτό προέβλεπε τη διαίρεση της Μακεδονίας σε εθνολογικά βιλαέτια και ο Τρικούπης προσέβλεπε μέσω της εφαρμογής του στην αυτονόμηση του ελληνισμού που κατοικούσε στην περιοχή που αντιστοιχεί σε αδρές γραμμές στη σημερινή ελληνική Μακεδονία. Και αυτές του όμως οι προτάσεις δεν είχαν καλύτερη τύχη.[22]

Η ανεπάρκεια της κυβέρνησης Δηλιγιάννη και η αδυναμία των προσπαθειών Τρικούπη να επιτύχουν κάποιο αντάλλαγμα για την Ελλάδα ακολουθήθηκαν από την επιβολή ναυτικού αποκλεισμού των Ελληνικών παραλίων από ναυτική μοίρα των Μεγάλων Δυνάμεων στην οποία δε συμμετείχε όμως η Γαλλία.[23] Ο αποκλεισμός διήρκεσε ένα περίπου μήνα -από τις 10 Μαΐου έως τις 7 Ιουνίου 1886- και με την έναρξή του ο Δηλιγιάννης παραιτήθηκε από την πρωθυπουργία της χώρας. Ακολούθησαν λίγες μέρες κυβερνητικής αστάθειας και κατόπιν επανήλθε ο Τρικούπης στον πρωθυπουργικό θώκο.[24] Κύριο μέλημά του ήταν η αποστράτευση του μεγαλύτερου μέρους του ελληνικού στρατού με στόχο την άρση της αιτίας για την οποία είχε επιβληθεί ο αποκλεισμός των ελληνικών παραλίων από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Η αποστράτευση αυτή μεθοδεύθηκε κατά τρόπο που, κατ’ επίφαση έστω, διέσωζε την εθνική αξιοπρέπεια μιας και δεν κοινοποιήθηκε επισήμως στις Δυνάμεις όπως αυτό αναμένονταν.[25] Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι βασικό κίνητρο του Τρικούπη για την αποστράτευση του στρατού των συνόρων δεν ήταν τόσο οι στερήσεις του ελληνικού πληθυσμού από τον αποκλεισμό όσο η δύσκολη θέση που βρέθηκε ο ελληνικός στρατός κατά τις αψιμαχίες του με τους Τούρκους στη Θεσσαλική μεθόριο μεταξύ της 9ης και της 13ης Μαΐου 1886.[26] Το ενδεχόμενο του ναυτικού αποκλεισμού από μόνο του ή αυτό της μεμονωμένης τουρκικής επιθετικότητας ποτέ δεν είχε προβληματίσει ιδιαίτερα τον Τρικούπη.[27] Η χρονική τους όμως σύμπτωση καθώς και η πάγια επιθυμία του νέου Έλληνα πρωθυπουργού να αποφευχθεί η δημοσιονομική εξάντληση της χώρας[28] κατέστησαν εξαιρετικά επείγουσα την εκτέλεση της ανωτέρω απόφασης.

Συμπερασματικά θα επισημαίναμε ότι ο Τρικούπης, στο ξεκίνημα της κρίσης τουλάχιστον, δεν υπήρξε άμοιρος ευθυνών για την πολεμική έξαρση που σημειώθηκε στο Ελληνικό βασίλειο. Ποτέ επίσης δε θα μάθουμε που θα μπορούσε να είχε οδηγήσει η εισβολή του Ελληνικού στρατού στη Μακεδονία και την Ήπειρο αμέσως μετά το πραξικόπημα της Ανατολικής Ρωμυλίας, μια εισβολή που είχε προτείνει ο Τρικούπης.[29] Πρέπει πάντως να επισημανθεί η ειλικρινής του διάθεση να υπηρετήσει την πατρίδα από οποιαδήποτε μετερίζι και η ικανότητά του να απεμπλέκει τη χώρα από άκαιρες περιπέτειες, μια ικανότητα που είχε ήδη επιδείξει το 1877 ενώ νέα δείγματα αυτής θα δίνονταν και κατά τη κρίση του Κρητικού Ζητήματος το 1889.[30] Κι ήταν αυτή μια σημαντική δικλείδα ασφάλειας στα ταραγμένα Βαλκάνια της εποχής του Ιμπεριαλισμού.

[1] Για το εδαφικό καθεστώς που προέκυψε από το Συνέδριο του Βερολίνου βλ. W.N. Medlicott, The Congress of Berlin and After,Λονδίνο, Cass, 1963

[2] M.S. Anderson, The Eastern Question, 1774-1923, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, Macmillan, St Martin’s Press, 1966, σ. 225. W. L. Langer, European Alliances and Alignments, 1871-1890, Νέα Υόρκη, 2nd edition, A. A. Knopf, 1956, σ. 309-315.

[3] Anderson, The Eastern Question, σ. 232, 234. Χ. Α. Νάλτσας, Ανατολική Ρωμυλία. Η Κατάληψις Αυτής υπό των Βουλγάρων και ο Ναυτικός Αποκλεισμός της Ελλάδος, 1885-1886, Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 1963, σσ. 150-151. Langer, European Alliances and Alignments, σσ. 352, 357.

[4] Για μια επισκόπηση της Κρίσης της Ανατολικής Ρωμυλίας και των επιπτώσεων της στην Ευρωπαϊκή ισορροπία δυνάμεως βλ. Anderson, The Eastern Question, σσ. 230-240. Langer, European Alliances and Alignments, σσ. 323-453. Νάλτσας, Ανατολική Ρωμυλία, σσ. 126Α-147Α , 146-179.

[5] Για μια κατατοπιστική αφήγηση της δημόσιας παρουσίας του Χαρίλαου Τρικούπη μέχρι και την άνοιξη του 1885 βλ. Δ. Πουρνάρας, Χαρίλαος Τρικούπης, η Ζωή και το Έργο του, 1, Αθήνα, 1939, σσ. 59-288.

[6] Αικ, Φλεριανού, Χαρίλαος Τρικούπης, η Ζωή και το Έργο του, 1, Αθήνα, Βουλή των Ελλήνων, 1999, σ. 295.

[7] Ο.π.

[8] Ε.Σ.Β, Σύνοδος Έκτακτος, Περίοδος Πρώτη, Παράρτημα, Συνεδρίασις 6, 17/29 Οκτωβρίου 1885, Αγόρευσις Χ. Τρικούπη, σελ. 14.

[9] Φλεριανού, Χαρίλαος Τρικούπης, σ. 295.

[10] Ε.Σ.Β, Σύνοδος Έκτακτος, Περίοδος Πρώτη, Παράρτημα, Συνεδρίασις 6, 17/29 Οκτωβρίου 1885, Αγόρευσις Χ. Τρικούπη, σελ. 13.

[11] Ε. Κωφός, «Διαπλοκή Στρατηγικών και Τακτικών Επιλογών: Ο Τρικούπης κατά την Ανατολική Κρίση, 1875-1878», στο Κ. Αρώνη-Τσιχλή και Λ. Τρίχα (επιμ.), Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η εποχή του: Πολιτικές επιδιώξεις και κοινωνικές συνθήκες, Αθήνα, Παπαζήσης, 2000, σ. 52.

[12] P.R.O., F.O 32/564, 133, Rumbold προς Salisbury, Αθήνα, 25 Σεπτεμβρίου 1885. M.A.E., C.P., Grèce, 119, Moüy προς Freycinet, Αθήνα, 1 Νοεμβρίου 1885.

[13] Νάλτσας, Ανατολική Ρωμυλία, σσ. 103-104.

[14] Ο.π. σσ. 118, 129. P.R.O., F.O 32/565, Rumbold προς Salisbury, Αθήνα, 3 Νοεμβρίου 1885.

[15] Σχετικά με τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων έναντι των Ελληνικών θέσεων για το Ζήτημα της Ανατολικής Ρωμυλίας μέχρι και το Δεκέμβριο του 1885 βλ. Νάλτσας, Ανατολική Ρωμυλία,σσ. 149Α-152Α, 113-145.

[16] P.R.O., F.O 32/573, Rumbold προς Rosebery, Αθήνα, 28 Μαρτίου 1886.

[17] Ε.Σ.Β, Σύνοδος Έκτακτος, Περίοδος Πρώτη, Παράρτημα, Συνεδρίασις 57, 22/Μαρτίου 3 Απριλίου 1886, Αγόρευσις Χ. Τρικούπη, σελ. 736.

[18] Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: Νεώτερος Ελληνισμός, 1881-1913, Αθήνα, 1977, σ. 29.

[19] Ο.π.

[20] Σχετικά με τον Σερβο-βουλγαρικό πόλεμο του 1885 βλ. Νάλτσας, Ανατολική Ρωμυλία,σσ. 163-172.

[21] Κ. Αιλιανός, Μια προοπτική Συμμαχίας Ελλάδος-Αυστρο-Ουγγαρίας χωρίς Επαύριο, 1883-1887, Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 1994, σσ. 104-106. Νάλτσας, Ανατολική Ρωμυλία,σ. 180. P.R.O., F.O 32/565, Rumbold προς Salisbury, Αθήνα, 5 Δεκεμβρίου 1885.

[22] M.A.E., C.P., Grèce 119, Moüy προς Freycinet, Αθήνα, 1 Μαρτίου 1886. P.R.O., F.O 32/573, Rumbold προς Rosebery, Αθήνα, 19 & 28 Μαρτίου 1886.

[23] Σχετικά με τις διεκδικήσεις και τους χειρισμούς της κυβέρνησης Δηλιγιάννη αναφορικά με το ζήτημα της Ανατολικής Ρωμυλίας αλλά και την αντιμετώπιση τους από τις Μεγάλες Δυνάμεις μεταξύ Ιανουαρίου και Απριλίου 1886 βλ. Νάλτσας, Ανατολική Ρωμυλία,σσ. 180-238.

[24] Ο.π.,σσ. 238-242.

[25] Further Correspondence respecting the Affairs of Greece, 4, London, June 1886, Τηλεγράφημα 42, Baring προς Rosebery, Αθήνα, 21 Μαΐου 1886 & Τηλεγράφημα 107, Baring προς Rosebery, Αθήνα, 29 Μαΐου 1886. Νάλτσας, Ανατολική Ρωμυλία,σ. 253-255.

[26] Νάλτσας, Ανατολική Ρωμυλία, σ. 247-252.