ΔΙΟΛΚΟΣ

Του Βλαση Αγτζιδη *

Στην προκυμαία της Σμύρνης τον Σεπτέμβρη του 1922 γράφτηκε ο επίλογος μιας από τις τραγικότερες στιγμές στην Ιστορία της περιοχής μας. Ηδη από τον Ιούλιο του ’22, όταν οι φιλομοναρχικοί ηγέτες της Ελλάδας -που είχαν εκλεγεί με αντιπολεμικά και αντιμικρασιατικά συνθήματα- προσπαθούσαν, ματαίως, να βρουν την ευκαιρία απαγκίστρωσης από τη Μικρά Ασία είχαν αποφασίσει να παραδώσουν τους χριστιανικούς πληθυσμούς στον Μουσταφά Κεμάλ. Με τον νόμο 2670/1922 που έφερε τις υπογραφές των Κωνσταντίνου, Γούναρη και Ρούφου, απαγόρευσαν την έξοδο από τη Μικρά Ασία των Ελλήνων και των Αρμενίων. Η πολιτική αυτή θα υλοποιηθεί με τη μέγιστη δυνατή κυνικότητα μετά την κατάρρευση του Μετώπου τον Αύγουστο του ’22. Τότε, στον αρμοστή Σμύρνης θα φτάσει τηλεγράφημα της ελληνικής κυβέρνησης, με το οποίο τον «διέταζαν» να μην επιτρέψει τους Ελληνες της Ιωνίας να φύγουν για την Ελλάδα και δημιουργηθεί έτσι «προσφυγικό πρόβλημα».

Την ίδια στιγμή ο πρόγονος του ΚΚΕ, το ΣΕΚΕ θεωρούσε ότι στη Μικρά Ασία δεν υπάρχουν ελληνικοί πληθυσμοί παρά μόνο «αγγλογαλλικά ιμπεριαλιστικά συμφέροντα» και στο Μέτωπο οι οπαδοί του υπό τον Π. Πουλιόπουλο είχαν συγκροτήσει τους Κομμουνιστικούς Πυρήνες Μετώπου, που προσπάθησαν να βοηθήσουν τον τουρκικό εθνικισμό στο πλαίσιο μιας διεστραμμένης αντίληψης «προλεταριακού διεθνισμού».

Αυτή η ιδιότυπη βασιλο-κομμουνιστική συμμαχία εκείνης της εποχής και οι κοινές προσλήψεις της ιστορίας, θα θέσουν τις βάσεις για τη διαμόρφωση και την κυριαρχία προκατειλημμένων ερμηνειών. Ετσι, θα υποβαθμιστούν τα γεγονότα, θα αποσιωπηθούν οι γενοκτονίες των χριστιανικών πληθυσμών (που αποφάσισαν το 1911 οι Νεότουρκοι και υλοποίησαν συστηματικά από το 1914), θα επιχειρηθεί εξίσωση κοινών εγκλημάτων πολέμου με τις προαποφασισμένες από την εξουσία γενοκτονίες, θα επιχειρηθεί η εξάλειψη των γεγονότων από τη μνήμη των Νεοελλήνων και εν τέλει θα κυριαρχήσουν πολλά από τα ιδεολογήματα, που πρόσφατα τα ξανασυναντήσαμε στη συζήτηση που ξεκίνησε με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του ιστορικού Κ.Δ. Σβολόπουλου «Η απόφαση για την επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία».

Tότε ήταν μια εποχή μοναδικών ευκαιριών και κορυφαίων αβελτηριών. Ηταν η ιστορική στιγμή κατά την οποία η παλιά Οθωμανική Αυτοκρατορία αποχωρούσε από το ιστορικό προσκήνιο και στη θέση της έρχονταν ορμητικά τα νέα έθνη-κράτη. Στα χρόνια αυτού του μοναδικού μετασχηματισμού, τα δύο εκατομμύρια των Ελλήνων της Ανατολής (2.450.000 Ελλήνων έναντι 8.000.000 «Τούρκων» και 1.500.000 Αρμενίων, Βουλγάρων και Εβραίων σύμφωνα με τον Θ. Βερέμη) δεν μπόρεσαν να συμμετάσχουν. Και υπεύθυνος ήταν ο Διχασμός και ο νεοελληνικός ανορθολογισμός.

Το πρόβλημα της συγκάλυψης των ευθυνών και της αποσιώπησης των πολιτικών που επέλεξε ο τουρκικός εθνικισμός αποκαλύπτεται με μεγαλύτερη σαφήνεια όταν ουδέτεροι ξένοι μελετητές περιγράφουν τα ίδια γεγονότα. Για παράδειγμα, ο Βρετανός Giles Milton, του οποίου το βιβλίο με τίτλο «Χαμένος παράδεισος: Σμύρνη 1922. Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού Ελληνισμού», εκδόθηκε πρόσφατα και στην Ελλάδα, αναφέρεται με τελείως διαφορετικό τρόπο στη Σμύρνη, απ’ ό,τι πολλοί Ελληνες ιστορικοί και μη. Κατ’ αρχάς θεωρεί αυτονόητο ότι ήταν μια κοσμοπολίτικη «ελληνική πόλη». Θεωρεί ότι η καταστροφή της «είναι από τις στιγμές που άλλαξαν τον ρουν της Ιστορίας της Ελλάδας, αλλά ήταν εξίσου σημαντική και για τη Δύση». Ξαφνιάζεται επίσης για το γεγονός ότι «οι Ευρωπαίοι δεν διδάσκονται στα σχολεία τους την Ιστορία της Μικράς Ασίας» και θεωρεί ότι είναι «άδικο να έχει παραλειφθεί τόσο σημαντικό κεφάλαιο από τη διδασκαλία». Τονίζει επίσης ότι «Στη Μικρά Ασία είχαμε μια γενοκτονία, εθνική εκκαθάριση, τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμού, ανάμειξη πολλών κυβερνήσεων».

Εν κατακλείδι

Η Μικρασιατική Καταστροφή φαίνεται ότι για καιρό ακόμα θα στοιχειώνει τις συζητήσεις και τους προβληματισμούς για την πορεία του νεότερου Ελληνισμού. Ειδικά σήμερα, που το κενό που άφησαν οι Ελληνες στην ανατολική πλευρά του Αιγαίου έχει πλέον καλυφθεί από έναν ακμαίο πληθυσμό και από μια επιθετική κρατική δύναμη, που θυμίζει συνεχώς εν τοις πράγμασι, ότι μόνο όποιος κατέχει τις δύο ακτές μπορεί να ορίζει το Αρχιπέλαγος.

Στο επίπεδο της ιστορικής έρευνας φαίνεται ότι ξεπερνιούνται πλέον οι παλιές αγκυλώσεις και τα νέα στοιχεία που συνεχώς έρχονται στο φως επιβάλλουν και νέες ερμηνείες. Παράλληλα, οι κοινότητες των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής, που αντιστάθηκαν και κατόρθωσαν να ανατρέψουν τη διαδικασία της Λήθης, διαμόρφωσαν ήδη μια αξιοσημείωτη «προσφυγική ιστοριογραφία» και κατάφεραν να εντάξουν νέα ζητήματα στο θεματολόγιο των νεοελληνικών αναζητήσεων.

* Ο κ. Βλάσης Αγτζίδης είναι ιστορικός.