ΔΙΟΛΚΟΣ

Δημήτριος Παπουλιάς: Η παράδοση της Ανατολικής Θράκης - Η συμφωνία των Μουδιανών

Με την αποχώρηση και των τελευταίων από τη Μικρά Ασία στις 6/19 Σεπτεμβρίου του 1922 δεν υπήρχε μέτωπο των δυνάμεων Ελλάδας και Τουρκίας. Παρέμενε όμως ανοιχτό για τους Τούρκους το ζήτημα της Ανατολικής Θράκης. Στις 31 Αυγούστου / 12 Σεπτεμβρίου ο Κεμάλ δήλωσε στον Άγγλο πρόξενο στη Σμύρνη ότι θεωρούσε πως η Τουρκία βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση με την Αγγλία και ότι μόνο η άμεση παραχώρηση της Ανατολικής Θράκης θα μπορούσε να αποτρέψει τη σύγκρουση ανάμεσα στο συμμαχικό και τον τουρκικό στρατό στην ουδέτερη ζώνη των στενών. Θορυβημένη η Γαλλία, με τη σύμφωνη γνώμη της Ιταλίας, πρότεινε στην Αγγλία τη μετατόπιση των ελληνικών συνόρων στη Θράκη στη γραμμή Αίνου Μηδείας, από τη γραμμή Τσατάλτζας της Συνθήκης των Σεβρών (28 Ιουλίου / 10 Αυγούστου του 1920). Η ρήξη των συμμάχων άφησε μόνους τους Άγγλους στα Δαρδανέλια να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους, γιατί η γαλλική πλευρά παρέμενε ανένδοτη στην άποψη ότι "ο μόνος τρόπος με τον οποίο θα μπορούσε να αποφευχθεί ο πόλεμος ήταν να δεσμευθούν, άμεσα και δημόσια, οι σύμμαχοι στο ζήτημα της παραχωρήσεως στην Τουρκία της Ανατολικής Θράκης". Έτσι, σε κοινή ανακοίνωση τους προς την κυβέρνηση της Άγκυρας με ημερομηνία 10/23 Σεπτεμβρίου, καλούσαν την Τουρκία σε διαπραγματεύσεις ειρήνης με αντάλλαγμα την προσφορά της Ανατολικής Θράκης. Μέχρι τη σύγκληση του Συνεδρίου Ειρήνης, αναλαμβάνουν να πείσουν την Ελλάδα να αποσύρει τα στρατεύματα της στην Ανατολική Θράκη, σε μια νέα γραμμή που θα την καθόριζαν από κοινού οι διοικητές των συμμαχικών δυνάμεων στην ουδέτερη ζώνη και εξουσιοδοτημένοι αντιπρόσωποι της Ελλάδας και της Τουρκίας, σε σύσκεψη στα Μουδανιά της Προποντίδας. Η Ελλάδα δεν έπαιξε κανένα ρόλο, στις διασυμμαχικές αυτές διαπραγματεύσεις, αλλά ενημερώθηκε για τα αποτελέσματα τους. Η κυβέρνηση Τριανταφυλλάκου, στο βαθμό που κυβερνούσε, στις 12/25 Σεπτεμβρίου δέχτηκε να συμμορφωθεί με την απόφαση των Δυνάμεων, ως προς το ζήτημα της Θράκης. Η Ανατολική Θράκη, ωστόσο, κάθε άλλο παρά "Χαμένη" μπορούσε να θεωρηθεί για την Ελλάδα. Το Τέταρτο Σώμα Στρατού όχι μόνο δεν είχε καμιά ανάμιξη, στο μικρασιατικό μέτωπο, αλλά είχε σημαντικά ενισχυθεί από το βόρειο συγκρότημα του ελληνικού στρατού που είχε περάσει με ελληνικά πολεμικά στη Ραιδεστό. Ακόμα και αν υποτεθεί ότι η Τουρκία ήταν αποφασισμένη να πετύχει με πόλεμο την κατάληψη της Ανατολικής Θράκης, το Σεπτέμβριο/Οκτώβριο του 1922, έπρεπε να νικήσει τις βρετανικές δυνάμεις στην ουδέτερη ζώνη, να καταλάβει τα Δαρδανέλια και, το σπουδαιότερο, να αποδεχθεί η Αγγλία την τυπική αυτή ήττα της και να αποχωρήσει από τα Στενά και την Κωνσταντινούπολη, χωρίς να χρησιμοποιήσει το στόλο της, έπρεπε επίσης οι δυνάμεις της να περάσουν στην Ευρώπη μη διαθέτοντας αξιόλογη ναυτική υποστήριξη (ο ελληνικός στόλος ήταν ακόμη στην Προποντίδα) και έπρεπε να νικήσει τον ελληνικό στρατό και να καταλάβει την Ανατολική Θράκη. Όλα αυτά έπρεπε να ολοκληρωθούν μέσα σε μερικές εβδομάδες, γιατί ερχόταν ο χειμώνας.

Ο ελληνικός στρατός, που με την "επέκταση της ελληνικής ζώνης" μετά τις επιχειρήσεις του 1920 σχημάτιζε προστατευτική ασπίδα για τις συμμαχικές θέσεις στην ασιατική πλευρά της ουδέτερης ζώνης, βρέθηκε στην Ανατολική Θράκη καλυπτόμενος από τα συμμαχικά στρατεύματα και τη στιγμή εκείνη καλείται να προσφέρει μια ύστατη υπηρεσία. Να αποχωρήσει στα δυτικά πίσω από τον Έβρο και μάλιστα πριν από το Συνέδριο της Ειρήνης (πράγμα που σήμαινε 250.000 νέους πρόσφυγες) για να αποκλειστεί με τον τρόπο αυτό η πιθανότητα πολέμου ανάμεσα στην Τουρκία και την Αντάντ, ουσιαστικά με την Αγγλία.

Στις 13/26 Σεπτεμβρίου στρατιωτικό αεροπλάνο έριχνε πάνω από την Αθήνα προκηρύξεις με υπογραφή του συνταγματάρχη Στυλιανού Γονατά. Ανελάμβανε τη διακυβέρνηση η "Επαναστατική Επιτροπή" με πρόεδρο τον συνταγματάρχη Νικόλαο Πλαστήρα. Στις 15/28 Σεπτεμβρίου, ο Πλαστήρας και ο Γονατάς είχαν κοινή συνάντηση με τους πρεσβευτές Αγγλίας και Γαλλίας. Δοκίμασαν μεγάλη απογοήτευση, όταν πληροφορήθηκαν από τους δυο πρεσβευτές ότι η απόφαση των δυνάμεων σχετικά με την παραχώρηση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία ήταν οριστική. Πίστευαν ότι με την απομάκρυνση του Κωνσταντίνου θα άλλαζε η στάση της Αγγλίας και της Γαλλίας σε όλα τα ζητήματα, ακόμα και στο ζήτημα της Ανατολικής Θράκης.

Οι αρχηγοί δεν πρόβαλαν καμιά ουσιαστική αντίρρηση για το θέμα της Θράκης. Σε νέα συνάντησή του με τον Πλαστήρα, στις 19 Σεπτεμβρίου/2 Οκτωβρίου, ο Άγγλος πρεσβευτής διευκρίνησε ότι η Ελλάδα δε θα έπρεπε να περιμένει βοήθεια από την Αντάντ, αν δεν αποδεχόταν τις αποφάσεις της. Ο Πλαστήρας δήλωσε ότι ο ίδιος δεν ήταν πολιτικός και ότι θα ακολουθούσε στο σημείο αυτό τις συμβουλές του Βενιζέλου, που το κίνημα τον είχε διορίσει, από τις 14/27 Σεπτεμβρίου, αντιπρόσωπο της Ελλάδας στο εξωτερικό.

Ο Βενιζέλος είδε τον Άγγλο υπουργό εξωτερικών στο Λονδίνο, στις 20 Σεπτεμβρίου / 3 Οκτωβρίου και ενημερώθηκε επίσημα για την απόφαση της Αντάντ. Την ίδια μέρα, διαβίβασε τηλεγραφικά τις απόψεις του στην Αθήνα. "Η απώλεια της Ανατολικής Θράκης", έγραφε, "ήταν καταστροφή ανεπανόρθωτος... εφόσον οι Δυνάμεις απεφάσισαν την απόδοσιν ταύτην εις την Τουρκίαν". "Η κυβέρνηση είναι ανάγκη όσον τάχιστα να χάραξη την πολιτικήν της. Εάν η πολιτική αυτή περιλαμβάνη την απόφασιν όπως εμμείνωμεν να κρατήσωμεν την Θράκην και εναντίον της γνώμης πρώην συμμάχων μας, αι θερμοί μου ευχαί θα συνοδεύουν τον αγώνα τούτον του Έθνους, αλλά ευρίσκομαι εν τοιαύτη περιπτώσει εις την θλιβεράν ανάγκην να αρνηθώ την αποδοχήν της τιμητικής εντολής όπως αντιπροσωπεύσω την χώραν εις το εξωτερικόν".

Αμέσως μετά το τηλεγράφημα Βενιζέλου, η ελληνική αντιπροσωπεία, που την αποτελούσαν ο στρατηγός Μαζαράκης και ο συνταγματάρχης Σαρηγγιάννης, αναχώρησε για τα Μουδανιά για τη σύσκεψη που θα άρχιζε το πρωί της 20ης Σεπτεμβρίου / 3ης Οκτωβρίου.

Στις 25 Σεπτεμβρίου / 8 Οκτωβρίου ο Βενιζέλος έστειλε το ακόλουθο τηλεγράφημα στους πληρεξούσιους Θράκες στα Μουδανιά, από το Παρίσι: "Ανακοινώσατε, παρακαλώ, τηλεγράφημα εις πληρεξουσίους Θράκης, Ανατολική Θράκη απωλέσθη ατυχώς δι' Ελλάδα και επανέρχεται εις άμεσον κυριαρχίαν Τουρκίας, αποκλειόμενης πάσης διαμέσου λύσεως, οία υπονοούμενη εις τηλεγράφημα σας. Επιπλέον υποχρεούμεθα να εκκενώσωμεν από τούδε Θράκην. Ολόκληρος προσπάθεια μου στρέφεται πως χάνοντες Θράκης να σώσωμεν εν μετρώ δυνατώ Θράκας. Γνωρίζετε ότι πάσαι αϊ εγγυήσεις, ας συνθήκη ειρήνης ηδυνατο να προΐδη και ας Τούρκοι θα εδέχοντο, οντδεμίαν ασφάλειαν πραγματική αποτελούσι δια χριστιανούς και χαίρω, διότι επί τούτω συμφωνείτε εντελώς. Όσον τραγικόν και αν είναι, ανάγκη Θράκες να εγκαταλείψωσι την γην, ην από τόσων αιώνων κατοικούσιν αυτοί και προγονοί των, δεν υπάρχει άλλο μέσον σωτηρίας δι' αυτούς μετά την θριαβευτικήν επιστροφήν των Τούρκων εις Ευρώπην. Κάμνω ότι δυνατόν, όπως επιτύχω, ίνα την αποχώρησιν της Ελληνικής Διοικήσεως μη επακολούθηση αμέσως επαναφορά Τουρκικής Διοικήσεως και Χωροφυλακής, αλλά συμμαχικά στρατεύματα αναλάβωσι προσωρινώς διοίκησιν, ίνα δοθή καιρός εις θέλοντας εκ των κατοίκων να μετοικήσουν αποκομίζοντες την κινητήν περιουσίαν των. Νομίζω δια τούτο ότι από τούδε πρέπει ν' αρχίση μεταφορά, χωρίς να χάνηται διόλου καιρός και δέον να φροντίσητε συνεννοούμενοι μετά της Κυβερνήσεως, όπως πλοία χρησιμοποιούμενα μέχρι τούδε δια μεταφοράν προσφύγων Μ. Ασίας διατεθώσιν εις μεταφοράν προσφύγων Θράκης. Μέρος υμών πρέπει ίσως να μεταβή επί τόπου, όπως εκ συμφώνου μετά κατοίκων και Κυβερνήσεων δέον να απαιτήσητε διορισμόν ανώτατου υπαλλήλου, όστις να εξουσιοδοτηθή με οργάνωσιν εκκενώσεως. Εάν, ως μανθάνω εξ εφημερίδων, στρατηγός Νίδερ διωρίσθη αρχηγός στρατιάς Θράκης, δύναται ούτος λαμβάνων σχετικάς οδηγίας Κυβερνήσεως να παράσχη πολύτιμον επικουρίαν εις εκκένωσιν υπό πνεύμα αληθώς ανθρώπινον. Ζήτημα στεγάσεως μεταναστευόντων είναι σχεδόν άλυτον. Από της Κυβερνήσεως δέον να ζητήσητε, όπως κατά δεινοτάτην αυτήν εθνικήν κρίσιν, αφού εκλεγώσι καταλληλότερα μέρη προορισμού, επιβληθή εις κατοίκους να δεχθώσι εντός των οικιών των ανάλογους οικογενείας μεταναστών. Όχι μόνον εις χριστιανικός, αλλά και εις τουρκικός οικίας πόλεων και αγροτικών περιφερειών πρέπει επιβληθή αποδοχή αναλόγων μεταναστευόντων, αποφευγομένων σταθμών. Εις τουρκικά άλλως τε διαμερίσματα αντί συνοικήσεως δύναται να επιβληθή παραχώρησις ημίσεως οικιών εις μετανάστας, περιοριζόμενων σημερινών κατοίκων εις έτερον ήμισυ οικιών. Ερυθρός Σταυρός δε ν' απευθυνθή επειγόντως εις διεθνή Επιτροπήν Ερυθρού Σταυρού, όπως ζήτηση άμεσον επικουρίαν αυτού προς πρόληψιν επιδημιών".

Στις 30 Σεπτεμβρίου / 13 Οκτωβρίου ο Έλληνας αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη εξουσιοδοτήθηκε να δηλώσει με ειδική διακήρυξη ότι η ελληνική κυβέρνηση αποδεχόταν τη Συμφωνία των Μουδανιών.

Ο ελληνικός στρατός διατάχθηκε ν' αρχίσει αμέσως τα μεσάνυχτα της 1ης/14ης Οκτωβρίου να αποχωρεί από την επαρχία. Μαζί με τις ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις άρχισε και η έξοδος του ελληνικού πληθυσμού. 250.000 νέοι πρόσφυγες πέρασαν μέσα σε μερικές εβδομάδες τις γέφυρες του Έβρου. Στις 12/25 Νοεμβρίου, σύμφωνα με τους όρους της ανακωχής, οι Έλληνες παρέδωσαν στους Συμμάχους και εκείνοι την ίδια μέρα διαβίβασαν στην Τουρκία τη διοίκηση της Ανατολικής Θράκης.

Τη Συμφωνία ή Πρωτόκολλο των Μουδανιών που υπογράφηκε στις 28 Σεπτεμβρίου /11 Οκτωβρίου, ακολούθησε η γνωστή "Συνθήκη της Λωζάννης πο υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου του 1923. (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους)