Τα παραδοσιακά επαγγέλματα στην Ελλάδα και η τελική εξαφάνιση τους στην σύγχρονη εποχή

γράφει ο Τσιαμήτρος Γιάννης (Εκπαιδευτικός – χοροδιδάσκαλος)

Ο Άνθρωπος για να ικανοποιήσει τις βασικές και πολιτιστικές του ανάγκες είναι υποχρεωμένος να προσπαθήσει, να αγωνιστεί, να εργαστεί. Έτσι για τη λύση του προβλήματος της επιβίωσης  έμαθε να εργάζεται και να συνεργάζεται με τους άλλους. Να επιλέγει και να κάνει ένα επάγγελμα σύμφωνα με τις διαθέσεις, τις δυνάμεις, τις βλέψεις και τις επιθυμίες του. Είναι υποχρεωμένος να βρει ένα ρόλο, το δικό του ρόλο που θα παίξει στη ζωή, αυτός που είναι σημαντικός για τον ίδιο, αυτόν που εκτιμά περισσότερο. Έτσι δε ζυγίζει κάτω από το βάρος του κάματου, δε γερνάει, δε μεμψιμοιρεί, νοιώθει ακμαίος, ζωντανός και χαρούμενος.

Τέτοιοι παλαιστές υπήρξαν και στο παρελθόν πολλοί. Αγωνίζονταν όλη την ημέρα, περιόριζαν στο ελάχιστο τον ύπνο τους και την ξεκούραση, ξεχνούσαν την ψυχαγωγία. Δεν αποθαρρύνονταν από τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες. Πάλευαν έχοντας πάντα αποθέματα δραστηριότητας, ευθυμίας, αισιοδοξίας και αγωνιστικότητας. Το μυστικό τους η αγάπη για τη δουλειά τους κι ο έρωτας για το μεγάλο θείο δώρο, τη ζωή. Το επάγγελμα σμιλεύει την προσωπικότητα του ανθρώπου. Διαμορφώνει την εικόνα τόσο εσωτερικά όσο κι εξωτερικά. Ο τρόπος που σκέφτεται, που κινείται είναι απόλυτο συνδεδεμένος με το είδος του επαγγέλματος. Ο θυμόσοφος λαός μας και σε τούτη την περίπτωση έδωσε το καταστάλαγμα της πείρας του στη παροιμία: «Μάθαινε τα παλιά, να ξέρεις τα καινούρια».

Ξετυλίγοντας το νήμα των παραδοσιακών επαγγελμάτων και ασχολιών, θα βρεθούμε σ’ ένα κόσμο μακρινό, ξεχασμένο στο παρελθόν, όπου θα διαπιστώσουμε τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν τότε οι άνθρωποι χωρίς τα μέσα που διαθέτουμε εμείς σήμερα αλλά παράλληλα θα θαυμάσουμε κιόλας την επινοητικότητά τους ώστε να μπορέσουν να εκμεταλλευτούν αυτά που τους έδινε η φύση καθώς επίσης και τις φυσικές ενέργειες (νερό, άνεμο, βιομάζα).

Η παλιότερη εποχή δεν θα εμφανισθεί σαν ιδανική ούτε πρόκειται ποτέ να αρνηθούμε τα καλά της σημερινής Τεχνολογίας για να ξαναγυρίσουμε στα παραδοσιακά εργαλεία, στο νερόμυλο, στο τζάκι και στο αλέτρι. Όμως μπορούμε να βρούμε πολλά θετικά σ’ εκείνη την εποχή. Η ανάγκη οδηγούσε τότε τους ανθρώπους να σκέφτονται και να επινοούν. Σήμερα μπορούμε εύκολα να βρούμε ό,τι θέλουμε και να φτιάξουμε χωρίς κόπο όποια κατασκευή θέλουμε και γι’ αυτό δεν είναι απαραίτητο να επινοήσουμε λύσεις. Αυτό όμως δεν είναι πάντα θετικό. Γιατί μπορεί εκτός από την άνεσή μας, να μας φέρει και την αδιαφορία. Μέσα λοιπόν από τις παραδοσιακές ασχολίες και τα επαγγέλματα των κατοίκων του χωριού, μπορούμε να βρούμε κάποιες λύσεις και απαντήσεις σε σημερινά ερωτήματα. Μπορούμε να πάρουμε ό,τι θετικό απόκτησαν εκείνοι και να το προσαρμόσουμε στα σημερινά δεδομένα ώστε να υπάρξει καλύτερη πρόοδος. Γιατί πρόοδος σημαίνει να εκμεταλλευόμαστε την εμπειρία των παλιότερων και να προχωράμε ακόμα πιο μπροστά. Σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει να αρνηθούμε τους παλιότερους.

Τα διάφορα επαγγέλματα των ανθρώπων δημιουργούνται για να καλύψουν κάποιες ανάγκες που υπάρχουν στις διάφορες εποχές. Έτσι στα αρχαία τα χρόνια μπορεί να υπήρχε κάποιος τεχνίτης που θα ήταν πολύ σημαντικό γιατί έφτιαχνε τόξα και βέλη, όμως στη σημερινή εποχή θα ήταν τελείως άχρηστος αφού κανένας δεν χρειάζεται βέλη και τόξα. Ούτε θα μπορούσε σήμερα να ζήσει κάποιος κάνοντας το επάγγελμα του τσαγκάρη, γιατί δεν θα είχε καθόλου πελάτες. Υπάρχουν τόσα και τόσα μοντέλα παπουτσιών που μπορούμε εύκολα να αγοράσουμε κι όταν χαλάσουν δεν τα πηγαίνουμε για επισκευή αλλά τα πετάμε και αγοράζουμε καινούργια. Τα επαγγέλματα επομένως εξαρτώνται από την εποχή και τις ανάγκες της. Από τη στιγμή της εμφάνισης του ανθρώπου στη γη το  ενδιαφέρον του τράβηξε η φυσική διαδοχή των εποχών, σύμφωνα με τις οποίες οργάνωσε τις δραστηριότητές του. Δειλά, δειλά στην αρχή γεύεται ό,τι συλλέγει, για να ικανοποιήσει το αίσθημα της πείνας και στη συνέχεια επεμβαίνει στη φύση και συνεργάζεται με αυτήν παράγοντας τους πρώτους καρπούς της αρεσκείας του.  Το επάγγελμα επομένως του γεωργού είναι το πρώτο που εξάσκησε ο άνθρωπος και μέχρι σήμερα, μετά από τόσους αιώνες συνεχίζει να καλλιεργεί τη γη. Μόνο που στη σημερινή εποχή της τεχνολογίας ο άνθρωπος δε συνεργάζεται πλέον με τη γη, αλλά την εκμεταλλεύεται ασύστολα και με το χειρότερο τρόπο ρυπαίνοντάς την όλο και περισσότερο.

Αναπόσπαστο κομμάτι της λαογραφικής Ελληνικής κληρονομιάς είναι τα επαγγέλματα που ασκούσαν για αιώνες ολόκληρους οι Έλληνες. Ακόμα κι αν έχουν σιγά-σιγά εκτοπιστεί, τα επαγγέλματα αυτά αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της Ελληνικής  παράδοσης.

Τα παραδοσιακά επαγγέλματα της Ελλάδας ασκούνταν άλλοτε ατομικά κι άλλοτε ομαδικά.

Ατομικά επαγγέλματα: ασκούνταν από το μάστορα που κατά κανόνα είχε μαζί του κι ένα μαθητευόμενο, το μαθητούδι ή παραγιό. 

Ομαδικά επαγγέλματα :οι ομάδες τεχνητών ονομάζονταν μπουλούκια αλλά ήταν αυστηρά ιεραρχημένες. Ο πρωτομάστορας ακολουθούταν από το μάστορα κι αυτός με τη σειρά του από τους μαθητάδες και τους εργάτες .

Αναλυτικότερα τα παραδοσιακά επαγγέλματα ήταν:

Οι σαγματοποιοί (σαμαράδες , σαμαρτζήδες), οι πεταλωτές ( αλμπάνηδες , καλιγωτές), οι υποδηματοποιοί ( παπουτσήδες , τσαγκάρηδες), οι σιδηρουργοί (σιδεράδες), οι τενεκετζήδες, οι ντελάληδες, οι επικασσιτερωτές ή καλαϊτζήδες, γανωματήδες (γανωτήδες) ,οι ράφτες ( καλφάδες) ,οι αργυροχρυσοχόοι ( χρυσικοί), οι βαρελοποιοί ( βαγενάδες , βαρελάδες), οι χτενάδες,  οι αγωγιάτες(κιρατζήδες) ,οι αλετράδες, οι ασβεστοποιοί(χοριδάδες), οι αχθοφόροι, οι πρακτικοί γιατροί, οι πραματευτές, οι ζευγάδες, οι δερματάδες (τομαράδες), οι αγιογράφοι (λαϊκοί ζωγράφοι), οι τσαμπάζηδες (ζωέμποροι), οι καρεκλάδες, οι κανταρτζήδες, οι καφετζήδες, οι κεροπλάστες, οι μπαρμπέρηδες ( κουρείς), οι  υπαίθριοι χασάπηδες(μακελάρηδες), οι λούστροι, οι μανάβηδες, οι ντουλγκέρηδες, οι καραβομαραγκοί, οι ανθρακοποιοί (καρβουνιαραίοι), οι υλοτόμοι (ξυλοκόποι), οι μπακάληδες, οι μπασματζήδες (υφασματοπώληδες), οι μυλωνάδες, , οι οπλουργοί ( οπλοποιοί), οι λαϊκοί οργανοπαίχτες, οι τοκιστές, οι τσοπάνηδες, οι υπαίθριοι τυροκόμοι, οι υφάντρες, οι φουρναραίοι, οι φιστικάδες, οι υπαίθριοι φωτογράφοι, οι χαντζήδες(ξενοδόχοι),οι μελισσοκόμοι, οι ναυπηγοί μικρών σκαφών, οι ψαράδες, οι αραμπατζήδες(αμαξάδες), οι σωφέρηδες(αμαξάδες), οι ανελύτρες(κατασκευάστριες μεταξωτής κλωστής από μεαταξοσκώληκα), οι βαφείς υφασμάτων, οι ταμπάκηδες(βυρσοδέψες), οι γουμαράδες, καλαθοπλέκτες, εργάτες, τριες  σε ελαιόμυλους, ελαιοτριβεία   κλωσταριά κλπ ,καλαφάτες(έβαζαν κανάβι στους αρμούς των ξύλινων πλεούμενων), οι καπιστράδες, οι κατασκευαστές κουδουνιών, οι κεραμιδάδες, οι κετσετζήδες ή πιλητές( έβαζαν  ειδικό ύφασμα –κετσέ κάτω από τα σαμάρι βοηθώντας το σαμαρά), οι καζάζηδες(μεταξουργοί), οι κισιτζήδες(μετρητές ελαιόλαδου), οι πελεκάνοι(τεχνίτες που πελεκούσαν τις πέτρες), οι ρακοκαζανάδες(ρακιτζήδες), οι σακκοποιοί, οι σαπουνάδες, οι τουλουμτζήδες, οι φανοκόροι,  οι χαλκουργοί  κλπ.

Άλλα επαγγέλματα ήταν:

Ο τηλεγραφητής, αντιγραφέας, γραμματικός, παπαδάσκαλος, ψυχογιός, πλύστρα, παραμάνα, μπακαλόγατος, ζητιάνος, λιβανιστής, κωδωνοκρούστης, πρεσβάντης και παιδονόμος, ξεβγαλτζής,  βοθρατζής(χέστης), πλανόδιοι ακροβάτες, ταχυδακτυλουργοί, παλαιστές, λατερνατζής, βαρκάρης, τσαρουχάς, αμπατζής, ομπρελάς, παπλωματάς, μανταρίστρα, κορδελιάστρα, κτίστης φούρνου, φουρνελάς, πηγαδάς, χαντακάς, νεροφύλακας, τσιμπουκάς, κυτιοποιός, ψιλικατζής, γαλατάς, γιαουρτάς, πλανόδιος ψαράς, παγοπώλης, νερουλάς, μπουζάκλας(πουλούσε μπούζι-νερό βαμμένο κόκκινο με καμένη ζάχαρη), κουλουράς, φιστικάς, λουκουματζής, παστελάς, σαλεπιτζής, φραγκοσυκάς, κουμαράς, θρουμπάς(πουλούσε ένα είδος φυτού), παξιμαδάς, σκουρουχάς (πουλούσε ένα είδος φρούτου), ξυδάς,  πωλητής του «μαλλιού  της γριάς»,λουπινάς(πουλούσε ένα είδος νηστίσιμης τροφής), ματζουνάς, συλλέκτης σβουνιάς και περιττωμάτων σκύλων, πωλητής σφουγγαριών, δαδάς, ντοκμετζής(έκανε χυτά αγάλματα), καροποιός, κεροστυματάς(επεξεργασία της κερήθρας για να γίνουν τα κεριά μετά) ,χαρακωτής(εργασία χαρακώματος του κλήματος για καλύτερα σταφύλια), βοτανιστής, αλωνιστής, ντοματάδες, πατατάδες, καπελού, καλαθάς, ρητινοσυλλέκτης, μουνουχιστής, ακονιστής ή τροχατζής, αβδελάς (πουλούσε βδέλλες για θεραπευτικούς σκοπούς),αρκουδιάρης, ή μαϊμουτζής, προξενητής, μαμή, γλιτσάς, κοφινάς, κανταϊφάς, καροτσάκης, καροτσέρης, κασατανοχωματάς, καταβρεχτής, κλωνατζής ή στρίφτες, κοκορετσάς, κοσκινάς ή σιτάς, κουμαράς, κρασάς, λεμονατζής ή γκαζόζας, μαστιχάς, παλιατζής, μαυραγορίτης, πασατεμπάς, σαράφης(αργυραμοιβός), σκουπάς,  μπογιατζής, μπουγατσάς, ξυλάς, ξυνογαλάς, παγωτατζής, σκουπιδιάρης, σταμνάς, τσιγαροπώλης, φακάς (πουλούσε φάκες), χαλβατζής και άλλα πολλά. 

Λόγοι παρακμής των παραδοσιακών επαγγελμάτων

Ο αιώνας που πέρασε ήταν ίσως αυτός που προκάλεσε τις πιο μεγάλες αλλαγές, άλλοτε με τρόπο ήρεμο, ειρηνικό, φυσιολογικό και άλλοτε βίαια, απότομα και ανεξέλεγκτα.  Σημαντικά γεγονότα που προκάλεσαν αυτές τις αλλαγές ήταν για παράδειγμα οι δυο μεγάλοι και καταστρεπτικοί Παγκόσμιοι Πόλεμοι. Λαοί κατακτήθηκαν, λεηλατήθηκαν, βασανίστηκαν ή σφαγιάστηκαν. Τα όρια των κρατών άλλαζαν σχήμα και μέγεθος.  Ομάδες χιλιάδων  ανθρώπων ή μετανάστευσαν σε άλλες χώρες ή εγκαταστάθηκαν σε αστικά κέντρα. Η τεχνολογική πρόοδος προκάλεσε αλματώδεις αλλαγές στη ζωή του ανθρώπου και στον πολιτισμό.  Αλλαγές στην εργασία του, στη διασκέδαση, στην ενημέρωση, στις μεταφορές, στην εκπαίδευση, στη διατροφή του. Παραδοσιακές ασχολίες και επαγγέλματα χάθηκαν ή άλλαξαν μορφή. Ποιος μπορεί να πει με βεβαιότητα ότι η εξέλιξη αυτή είχε μόνο αρνητικές ή μόνο θετικές επιπτώσεις; Οι παλιοί θυμούνται με νοσταλγία τα παιδικά τους χρόνια και δείχνουν να θέλουν να ξαναζήσουν εκείνη την εποχή! Οι νεότεροι που ακούνε τις διηγήσεις των παππούδων τους αδυνατούν να αντιληφθούν την πραγματικότητα εκείνης της εποχής.
 

Tα  παραδοσιακά επαγγέλματα  χάνονται ένα-ένα στο πέρασμα του χρόνου, παράλληλα με την τεχνική που διασώζουν. Oι άνθρωποι που τα άσκησαν ήταν φτωχοί, με πολλές στερήσεις, σε δύσκολα και επικίνδυνα χρόνια, όμως εργατικοί και τίμιοι, αγνοί και γνήσιοι. Άνθρωποι που δεν δούλευαν για να πλουτίσουν, αλλά κυρίως για να εξυπηρετήσουν ευσυνείδητα τους συνανθρώπους τους, με το επάγγελμά τους. Δεν τηρούσαν ωράριο εργασίας και αναπαύονταν μόνο τις σκολάδες, δηλαδή τις θρησκευτικές αργίες. Άνθρωποι απλοί, αυτοδίδακτοι οι περισσότεροι. Eλάχιστοι πήγαν σε γνωστούς μαστόρους, ως παραγιοί, για να μάθουν ένα επάγγελμα. Kάθε ένα από τα επαγγέλματα  συνοδεύεται από τις σχετικές παροιμίες, τα αινίγματα και τις μαντινάδες,  δημιουργήματα της μακρόχρονης πείρας, της σοφίας και της παρατηρητικότητας του  Ελληνικού  λαού.  Η οικονομική / τεχνολογική ανάπτυξη , η αστυφιλία , η διεθνοποίηση της οικονομίας / η πληθυσμιακή εξέλιξη  και οι οικονομικές συνεργασίες  έφεραν σε δυσπραγία τα παραδοσιακά επαγγέλματα:
 

Από τα μέσα του αιώνα που πέρασε, τα χωριά μας άρχισαν να γεμίζουν τις πόλεις, (για λόγους πολλούς, κυρίως πολιτικούς), εγκαταλείποντας τα πάντα και ερημώνοντας την ύπαιθρο. Ο λαϊκός πολιτισμός δέχεται καίριο πλήγμα, αφού οι εστίες που τον δέχονταν, τον έτρεφαν και τον κληροδοτούσαν σαν πολύτιμη παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές, δεν υπάρχουν πια. Η επίδραση του νέου πολιτισμού πάνω στους "επαρχιώτες αστούς" θα παραμορφώσει τη ζωή τους, μεταβάλλοντας τον κοινωνικό ιστό, κόβοντας το νήμα με το παρελθόν και προσανατολίζοντάς τους σε νέα επαγγέλματα, άλλους τρόπους ζωής και νέες συνήθειες.

"Στα παλιά χρόνια, άρχιζε από τα βαθιά χαράματα η κίνηση της αγοράς της πόλης. Οι χαντζήδες στα χάνια ετοίμαζαν τον πατσά, τη φασολάδα ή τον τραχανά για τους πρωινούς ταξιδιώτες. Οι σιδεράδες στα "Γύφτικα" είχαν βάλει μπρος τα φυσερά τους κι ακούγονταν από τα γύρω να σφυρηλατούν ρυθμικά στο αμόνι τους τα ηνία, τις σκεπαρνιές, τα τσεκούρια και τις σιδεριές. Στους στάβλους πετάλωναν ή ετοίμαζαν τ' άλογα και τις άμαξες για τα ταξίδια. Οι φουρναραίοι είχαν κιόλας ξεφουρνίσει πριν ψέξει το ψωμί ενώ σε λίγο, με την ανατολή του ήλιου, οι ραφτάδες, οι τσαγκάρηδες, οι μαραγκοί κι οι βαρελάδες κι οι άλλοι μαγαζάτορες, άνοιγαν τα μαγαζιά τους. Όσοι συνήθιζαν να σηκώνονται νωρίς άρχιζαν να ξεπροβάλλουν από τα σοκάκια και τις γωνιές φορώντας το σκούφο, το ντουλαμά, τις κάλτσες και τα στρωτά παπούτσια. Με τη μαγκούρα στο χέρι τραβούσαν για πρωινό καφέ. Στην πλατεία ένας σαλεπιτζής γυρόφερνε το αχνιστό ρόφημα στο "γκεγούμι" με το μακρύ λαιμό...".

Παραδοσιακά επαγγέλματα και φυσικό, κοινωνικό περιβάλλον.

Το συγκεκριμένο θέμα σχετίζεται άμεσα με το περιβάλλον, αφού τα επαγγέλματα που τείνουν ή έχουν ήδη εκλείψει, το επηρεάζουν, άλλα περισσότερο και άλλα λιγότερο. Η παραδοσιακή κτηνοτροφία και η γεωργία παρεμβαίνουν άμεσα στην εικόνα του φυσικού περιβάλλοντος κάθε τόπου. Εξίσου χαρακτηρίζουν και διαμορφώνουν τη ζωή των τοπικών κοινωνιών επαγγέλματα όπως εκείνα του πεταλωτή, του σαγματοποιού, του κουρέα, αφού η εξέλιξή τους στο χρόνο δεν άφησε ανεπηρέαστο τον τρόπο ζωής των κατοίκων. Η ταχύτατη πρόοδος και η τεχνολογική εξέλιξη δεν επέτρεψαν τη διατήρηση τέτοιων επαγγελμάτων. Με γνώμονα πάντα το χρήμα και την ευκολία, οι κοινωνίες προτίμησαν να βιομηχανοποιήσουν την παραγωγή και να απλοποιήσουν τη ζωή των κατοίκων χρησιμοποιώντας μηχανήματα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον πλουτισμό κάποιων ανθρώπων, την εξασφάλιση εργασίας για μια μεγάλη μερίδα εργατών αλλά και την οικονομική κατάπτωση των ατόμων που ασκούσαν αυτά τα παραδοσιακά επαγγέλματα. 

Η μεγαλύτερη απώλεια που υφιστάμεθα όλοι με την εξαφάνιση κάποιων παραδοσιακών επαγγελμάτων είναι σίγουρα η πολιτισμική. Τα εργαλεία και ο τρόπος εργασίας των ανθρώπων που ασκούσαν αυτά τα επαγγέλματα, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Υπάρχει φόβος ότι μαζί με τον αφανισμό αυτών των επαγγελμάτων θα αφανιστεί μέρος της ιστορίας και του πολιτισμού αιώνων του τόπου μας. Προβάλλει έτσι άμεσα η ανάγκη για τη διατήρηση τουλάχιστο των μέσων, των εργαλείων εκείνων που χρησιμοποιούνταν, της μνήμης του παρελθόντος. 

Πηγή

http://zaliosparadosi.blogspot.gr/,                                                            http://www.istorikathemata.com/2012/09/traditional-professions-in-Greece.html#more,