Του Σταύρου Καπλάνογλου

1.ΝΗΣΟΣ ΚΟΥΤΑΛΗ

Σταύρου Π. Καπλάνογλου

Τα λεγόμενα νησιά του Μαρμαρά,ονομάσθηκαν έτσι, επειδή υπήρχαν εκεί λατομεία λευκού μαρμάρου στην αρχαιότητα.
Τα προκονησιώτικα μάρμαρα ήταν φημισμένα,κατά τους βυζαντινούς χρόνους και μ’ αυτά κατασκευάστηκαν πολλοί ναοί, όπως η Αγία Σοφία της Τραπεζούντας τον ΙΓ’ αιώνα.

ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ
Τα κατοικημένα νησιά ήταν:
Η Προκόννησος ή Προικόνησος ,ή νήσος Κουταλη [ Εκινλίκ ], Αφησιά Αλώνη και η Κύζικος, η οποία,κατά την αρχαιότητα μετατράπηκε σε χερσόνησο, μετά το κλείσιμο του ισθμού, που υπήρχε ανάμεσα στο νησί και την Μ. Ασία, έπειτα από σεισμό.

ΠΟΥ ΠΗΓΑΝ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΤΟΥ 1922
Τα νησιά του Μαρμαρά είχαν, κυρίως, ελληνικό πληθυσμό. Μέχρι το 1922 είχε 2000, όλοι Έλληνες ως και το 1923.
Οι περισσότεροι κάτοικοι τους με την ανταλλαγή των πληθυσμών εγκαταστάθηκαν στην Αττική, στην Χαλκιδική, στην Λήμνο και στο Αίγιον, στους προσφυγικούς οικισμούς, Νέα Παλάτια, Νέα Κούταλη, Νέα Αφησιά, Νέος Μαρμαράς και στον προσφυγικό Συνοικισμό Αιγίου.

ΚΟΥΤΑΛΗ
Η Κούταλη (σημερινή ονομασία Εκινλίκ, τουρκ. Ekinlik Adası) είναι νησί της Προποντίδας, στο σύμπλεγμα των νησιών της θάλασσας του Μαρμαρά βόρεια της Αφησιάς.
Έχει έκταση 3,27 τ.χλμ. Με μήκος 3,22 χλμ και πλάτος 800 μέτρα,
Η νήσος έχει συνολική περιφέρεια 6,44 χιλιόμετρα και ένα μόνο συνοικισμό,

ΙΣΤΟΡΙΑ
Στην αρχαιότητα ονομαζόταν Κύταλις και την αποίκησαν οι Μιλήσιοι τον 7ο αιώνα π.Χ.
Το όνομά της, κατά μία εκδοχή, το οφείλει στο σχήμα που παρουσιάζει, καθώς διαγράφεται στην προσέγγισή της από την Οφιούσα (Αφησιά) σαν ένα αντεστραμμένο κουτάλι.
Όμως, και σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία, πιθανολογείται ότι το όνομά της το οφείλει στους Καταλάνους ναυτικούς – και πειρατές που πιθανόν, να την χρησιμοποίησαν σαν ορμητήριο ή σταθμό.
Το 1300 μ.Χ. η Καταλανική Εταιρεία, ένα πανίσχυρο και καλά οργανωμένο μισθοφορικό σώμα από Καταλανούς και Αραγώνιους, με αρχηγό τον Ρογήρο Ντε Φλόρ, υπέγραψε επίσημο συμβόλαιο με το Βυζαντινό Αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β’ Παλαιολόγο και του προσέφερε τις υπηρεσίες του.
Κατέπλευσαν με τριάντα έξι πλοία και με γυναίκες και παιδιά εξήμισι χιλιάδες Καταλανοί και Αραγώνιοι, για να πολεμήσουν μαζί με τους Βυζαντινούς τους Τούρκους.
Μετά από επιτυχίες που είχαν τα στρατεύματα του Αυτοκράτορα το 1304 και 1305 μαζί με τους συμμάχους τους, που κατανίκησαν τους Τούρκους στην Αρτάκη, τον Αύλακα και την Λυδική Φιλαδέλφεια, η Καταλανική Εταιρία κατέλαβε την Καλλίπολη και οχυρώθηκε.
Έβαλαν φρουρές και στόλο σε επίκαιρα σημεία της Μικράς Ασίας, αλλάζοντας τον ρόλο τους σε πειρατές της περιοχής.
Ένα από τα επίκαιρα αυτά σημεία της περιοχής, που χρησιμοποίησαν σαν σταθμό επιτήρησης και ορμητήριο, είναι πολύ πιθανό λόγω της θέσης της, να υπήρξε η Κούταλη.
Οι χάρτες της ναυσιπλοΐας της περιοχής αυτής, το δικαιολογούν απόλυτα.
Το 1307 με την απομάκρυνση των Καταλανών το νησί κατοικείτο μόνιμα από Έλληνες .

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ
Λίγο πριν τους Βαλκανικούς πολέμους η Κούταλη είχε καταγραφεί με 2.607 κατοίκους – αποκλειστικά Έλληνες Χριστιανούς ,

ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Ήδη από τη Βυζαντινή εποχή το νησιωτικό σύμπλεγμα της Προποντίδας , και φυσικά η Κούταλη υπαγόταν σε ιδιαίτερη εκκλησιαστική αρχή, την αρχιεπισκοπή Προκοννήσου (ή Προικοννήσου), που ενσωμάτωνε την ομώνυμη και μεγαλύτερη νήσο του συμπλέγματο, καθώς και τα υπόλοιπα παρακείμενα νησιά Αλώνη και Αφυσσία.
Η αρχιεπισκοπή Προκοννήσου προήχθει, σε μητρόπολη το 1823.
Στο νησί της Κουταλης υπήρχαν δυο βυζαντινοί ναοί του 15ου αιώνα: ο Άγιος Νικόλαος και η Κοίμηση της Θεοτόκου.
Επίσης, ο ναός της Παναγίας Φανερωμένης ή Ρόδον το Αμάραντον, κτίσμα του 1867 και
κατά πάσα πιθανότητα, ο ναός του Προφήτη Ηλία, στον ομώνυμο λόφο, που βρισκόταν, νοτιοδυτικά και είχε ύψος 152 μέτρα.

ΠΑΙΔΕΙΑ
Οι εύποροι Κουταλιανοί αγαπούσαν τα γράμματα.
Από τις αρχές του 18ου αιώνα αναφέρονται διδάσκαλοι ή μαθητές σε σχολεία του ευρύτερου ελληνικού χώρου, όπως ο Βασίλειος Κουταληνός, σχολάρχης της Πατμιάδος Σχολής το 1740-70 και ο Ιωακείμ Κουταλινός, σπουδαστής στην Πάτμο το 1719-20.
Από τα μέσα του 19ου αιώνα λειτουργούσαν στο νησί εξατάξιο αρρεναγωγείο και τριτάξιο παρθεναγωγείο, τα οποία από το 1870 χρηματοδοτούσε η Φιλεκπαιδευτική Κοινότητα «Ευαγγελισμός», ένα είδος κοινού ταμείου που είχαν ιδρύσει οι Κουταλιανοί της Πόλης. Μεταξύ άλλων χορηγούσε,δωρεάν, τα βιβλία κι έκτισε νέα διδακτήρια το 1883 (αρρεναγωγείο) και το 1912 (παρθεναγωγείο).
Το 1905 στα δυο σχολεία φοιτούσαν 110 μαθητές και 50 μαθήτριες. Μεγάλοι ευεργέτες των σχολείων και του νησιού γενικότερα υπήρξαν: Η οικογένεια Ζαχάρωφ, που ήταν έμποροι στη Μόσχα: ο Ιωάννης Γ. Ζαχάρωφ, δώρισε,εν ζωή, στην κοινότητα του νησιού 300 λίρες και το 1888 κληροδότησε 10.000 ρούβλια ενώ ο Γρηγόριος Ζαχάρωφ κληροδότησε 700 λίρες και
Το 1905 Είχε 1 αρρεναγωγείο με 6 τάξεις, 2 διδασκάλους και 110 μαθητές και 1 παρθεναγωγείο με 3 τάξεις, 1 διδασκάλισσα και 50 μαθήτριες

ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ
Οι Κουταλιανοί ηταν φιλοπρόοδοι και η νήσος τους είναι ολόκληρη καλλιεργημένη. Ηταν ναυτικοί και αλιείς και είχουν αμπελώνες. Η Κούταλη ήταν φημισμένη για τον εμπορικό της στόλο, του οποίας η φήμη έφτανε μέχρι την άκρη της Ευρώπης. Κουταλιανοί καπεταναίοι, από πολύ νωρίς ασχολήθηκαν με το εμπόριο και τις μεταφορές μέσα στην Προποντίδα, στην Μαύρη Θάλασσα, στο Αρχιπέλαγος, στη Μεσόγειο Στα 1800 η ναυτιλία της Κούταλης διέθετε 40 ποντοπόρα εμπορικά Οι περισσότεροι Κουταλιανοί ήταν πέρα από ναυτικοί και αλιείς και κυρίως σπογγαλιείς. Ήταν οι βασικοί τροφοδότες αλιευμάτων της Κωνσταντινούπολης, ενώ τα σφουγγαράδικα έφερναν τεράστιο πλούτο στο νησί. Αναφέρεται, πως το 1892 τα 30 σπογγαλιευτικά απέφεραν εισόδημα 25.000 λιρών. Ο πληθυσμός της Κούταλης ήταν αποκλειστικά ελληνικός και στα μέσα του 19ου αιώνα ασχολιόταν ιδιαίτερα με τη ναυτιλία, διαθέτοντας και δικά του ναυπηγεία

ΟΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΝΗΣΙΟΥ
Το νησί ανέδειξε σημαντικές προσωπικότητες το 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα.
Διάσημοι Κουταλιανοί υπήρξαν, κατά τα τέλη του 16ου αρχάς 17ου αιώνα .
1 Οι ηγεμόνες της Μολδαβίας Κωνσταντίνος και Δημήτριος Κανδεμίρ (1673-1723),και ο Εγγονος του Κων.νου Αντιοχος
2 Ο πατριάρχης Άνθιμος Στ΄ Ιωαννίδης ή Κουταλιανός (1790-1878), ο οποίος ανέβηκε τρεις φορές στον πατριαρχικό θρόνο, κατά τις περιόδους 1845-1848, 1853-1855 και 1871-1873.
3. Ο Παναγής Κουταλιανός (1847-1916) – γνωστός για την ηράκλεια δύναμή του – και στα νεώτερα χρόνια
4 Ο ιατρός , γλωσσολόγος και λόγιος Φώτιος Φωτιάδης (1849-1936) πρωτοπόρος δημοτικιστής της Κωνσταντινούπολης,
5, Ο λογοτέχνης Δημήτρης Οικονομίδης και
6 Ο Κλεόβουλος Κλώνης,1900-1988 σκηνογράφος του Εθνικού Θεάτρου και ιδρυτής του λογοτεχνικού περιοδικού «Διανόησις».
7.Ο μητροπολίτης Μοσχονησίων κι έπειτα Προικονήσου Νικόδημος Παπαδόπουλος (1850-1920).
8. Οι τραπεζίτες Βλαστός και Χριστοδούλου. 9.Ο ηγεμόνας της Κρήτης, Βλαστός.

ΔΙΩΞΕΙΣ
Με την εκστρατεία των Συμμάχων στα Στενά (Δαρδανέλια) δίδεται εντολή από τις Τουρκικές αρχές, μετακίνησης των Χριστιανών και ιδιαίτερα των Ελλήνων και των Αρμενίων από τις περιοχές που συνόρευαν με τις πολεμικές ζώνες και η “μεταφορά” τους στο εσωτερικό της Τουρκίας.
Στις 2 Ιουνίου 1915 μέσα σε έξι ώρες η Κούταλη αδειάζει από τους κατοίκους της οι οποίοι μεταφέρονται σε άλλες περιοχές (Μιχαλήτσι, Μαγνησία, Αφιόν Καραχισάρ κ.α).
Το 1918 επιστρέφουν στην ρημαγμένη Κούταλη αλλά το 1/3 των κατοίκων της ήταν το τίμημα που πλήρωσε το νησί στην εξορία.
Οι προσπάθειές τους για την επούλωση όλων των πληγών θα έσβηναν σύντομα, όταν το 1922 μετά την Μικρασιατική Καταστροφή όσοι είχαν απομείνει στην Κούταλη θα έπαιρναν το δρόμο της οριστικής εξορίας.

ΠΟΥ ΠΗΓΑΝ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ .
Ένας σημαντικός αριθμός πήγε στην Λήμνο, όπου αργότερα έχτισε την Νέα Κούταλη, ενώ αρκετοί εγκαταστάθηκαν στην Θεσσαλονίκη και στον Πειραιά. Σημαντική παροικία Κουταλιανών είχε σχηματισθεί και
στην Αμερική, όπου αρκετοί είχαν μεταναστεύσει μετά το 1914-1915.