Το θλιβερό ρεκόρ της δημοσιονομικής λιτότητας

Στη σύνοδο κορυφής της G20 στο Τορόντο τον Ιούνιο του 2010, οι χώρες υψηλού εισοδήματος στράφηκαν προς τη δημοσιονομική λιτότητα. Οι αναδυόμενες κρίσεις χρέους στην Ελλάδα, την Ιρλανδία και την Πορτογαλία ήταν ένας από τους λόγους για αυτή τη στροφή. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής είχαν τρομοκρατηθεί από τον κίνδυνο ότι η χώρες τους θα μετατρέπονταν σε Ελλάδα. Το ανακοινωθέν της G20 ήταν συγκεκριμένο: «Οι προηγμένες οικονομίες έχουν δεσμευθεί να ακολουθήσουν δημοσιονομικά σχέδια τα οποία θα μειώσουν, τουλάχιστον κατά το ήμισυ, τα ελλείμματα μέχρι το 2013 και θα σταθεροποιήσουν ή θα μειώσουν τις αναλογίες δημόσιου χρέους προς ΑΕΠ μέχρι το 2016.» Ήταν άραγε αυτή η απόφαση αναγκαία, ή σοφή; Η απάντηση είναι όχι.

Η ευρωζώνη βρισκόταν στο κέντρο της κρίσης χρέους που είχε τρομοκρατήσει τον πλανήτη. Η ταχεία δημοσιονομική σύσφιξη κρίθηκε αναγκαία για τις ταραγμένες κυβερνήσεις. Η άποψη αυτή, με τη σειρά της, έπεισε όσους δεν είχαν έρθει ακόμα αντιμέτωποι με τις πιέσεις της αγοράς, να λάβουν αυστηρά προληπτικά μέτρα. Αυτή ήταν, λίγο-πολύ, και η θέση της κυβέρνησης συνασπισμού του Ηνωμένου Βασιλείου. Η ιδέα ότι μπορεί ανά πάσα στιγμή «να γίνεις Ελλάδα» ήταν πανταχού παρούσα και κέρδισε έδαφος ακόμα και στις ΗΠΑ, ιδιαίτερα μεταξύ των Ρεπουμπλικάνων. Η σημερινή μάχη σχετικά με τις κατασχέσεις αποτελεί, εν μέρει, προϊόν αυτής της ανησυχίας.

Ένας κορυφαίος και, κατά τη γνώμη μου, αρκετά πειστικός προασπιστής της αντίθετης άποψης είναι ο Βέλγος οικονομολόγος, Paul de Grauwe, του LSE. Έχει υποστηρίξει ότι οι κρίσεις χρέους των χωρών της ευρωζώνης προέκυψαν λόγω αποτυχιών της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Εξαιτίας της άρνησης της ΕΚΤ να δράσει ως δανειστής έσχατης ανάγκης για τις κυβερνήσεις, υπέστησαν τον κίνδυνο της ρευστότητας – και το κόστος δανεισμού ανέβηκε λόγω της έλλειψης εμπιστοσύνης μεταξύ των αγοραστών ομολόγων σχετικά με το αν θα μπορούσαν να μεταπωλήσουν εύκολα ανά πάσα στιγμή. Αυτός ήταν ο άμεσος κίνδυνος, και όχι η αφερεγγυότητα.

Σήμερα, ο καθηγητής de Grauwe υποστηρίζει, ως συμπράττων συγγραφέας σε αντίστοιχη μελέτη, ότι η κατ’ αρχήν απόφαση της ΕΚΤ να εξαγοράσει το χρέος των πληγεισών κυβερνήσεων, μέσω των λεγόμενων «οριστικών νομισματικών συναλλαγών» (ΟΝΣ), μας επιτρέπει να επιβεβαιώσουμε αυτή την υπόθεση. Επισημαίνει ότι ο καθοριστικός παράγοντας στη μείωση των spreads των γερμανικών ομολόγων από το δεύτερο τρίμηνο του 2012, από τότε που ανακοινώθηκαν οι ΟΝΣ, ήταν το αρχικό spread (βλέπε διαγράμματα). Εν ολίγοις, «η μείωση των spreads ήταν μεγαλύτερη στις χώρες όπου ο παράγοντας φόβου ήταν ισχυρότερος».

Τι ρόλο έπαιξαν τα θεμελιώδη; Εξάλλου, κανείς δεν αμφιβάλλει ότι ορισμένες χώρες, κυρίως η Ελλάδα, βρίσκονταν –και συνεχίζουν να βρίσκονται- σε πολύ κακή δημοσιονομική θέση. Ένα τέτοιου είδους θεμελιώδες στοιχείο είναι η αλλαγή της αναλογίας χρέους προς ΑΕΠ. Η μελέτη περιλαμβάνει τρεις σημαντικές παρατηρήσεις. Πρώτον, η αναλογία χρέους προς ΑΕΠ αυξήθηκε σε όλες τις χώρες ακόμα και μετά την ανακοίνωση της ΕΚΤ. Δεύτερον, η αλλαγή αυτής της αναλογίας αποδείχθηκε φτωχό μέσο πρόβλεψης όσον αφορά τις πτώσεις των spreads. Τέλος, τα spreads καθόρισαν τη λιτότητα ανά χώρα. Ο Πωλ Κρούγκμαν των New York Times προσθέτει ότι η λιτότητα κόστισε ακριβά στις πληγείσες οικονομίες: όσο μεγαλύτερη η σύσφιξη μεταξύ 2009 και 2012, σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, τόσο μεγαλύτερη και η πτώση της παραγωγής (βλ. διαγράμματα).

Υιοθετώντας τις ΟΝΣ νωρίτερα, η ΕΚΤ θα μπορούσε να έχει αποτρέψει τον πανικό που οδήγησε τα spreads, τα οποία στη συνέχεια δικαιολόγησαν τη λιτότητα. Ωστόσο δεν το έπραξε. Δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν χωρίς λόγο. Είναι τραγικό. 

Παρ’ όλα αυτά, μπορώ να διακρίνω δύο επιχειρήματα για τη συμπεριφορά της ΕΚΤ. Το πρώτο είναι ότι η βοήθεια θα μπορούσε να ακολουθήσει μόνο μετά την αποδεδειγμένη προθυμία για υιοθέτηση λιτότητας. Δεύτερον, όπως επισημαίνει η τελευταία έκθεση της Ομάδας Ευρωπαίων Οικονομικών Συμβούλων, τα πραγματικά προβλήματα είναι η αποσταθεροποίηση των κεφαλαιακών ροών, οι εξωτερικές ανισορροπίες και η επιδείνωση της ανταγωνιστικότητας, και όχι τα δημοσιονομικά ελλείμματα. Ωστόσο, θα μπορούσε κάποιος να δικαιολογήσει τη δημοσιονομική λιτότητα, όσο σκληρή κι αν είναι, ως το μοναδικό τρόπο που θα εξαναγκάσει προσαρμογές του σχετικού κόστους και των σχετικών μεταρρυθμίσεων στην αγορά εργασίας. Ο συνάδελφός μου, Wolfgang Münchau, υποστηρίζει ότι ακριβώς το αντίθετο αληθεύει. Ωστόσο, αναρωτιέμαι αν η ευρωζώνη θα επιβιώσει τη θεραπεία της. Θα ήταν προς όφελος των ίδιων των χωρών του πυρήνα της ευρωζώνης, αν έδιναν περισσότερο χρόνο στις πιο αδύναμες χώρες για να προσαρμοστούν.

Οι χώρες εκτός ευρωζώνης βρίσκονται σε πολύ διαφορετική θέση. Δεν χρειάστηκε να φοβηθούν τα αυξανόμενα spreads των μελών της ευρωζώνης, επειδή δεν αντιμετώπιζαν παρόμοια προβλήματα ρευστότητας. Σε πρώτη προσέγγιση, η απόδοση των κρατικών ομολόγων του Ηνωμένου Βασιλείου ή των ΗΠΑ, θα έπρεπε να αντικατοπτρίζει τα αναμενόμενα μελλοντικά βραχυπρόθεσμα επιτόκια, με το χαμηλό «risk premium», δεδομένου ότι η οριστική χρεωκοπία είναι αδιανόητη. Η ευρέως διαδεδομένη άποψη ότι οι αποδόσεις θα μπορούσαν να εκτιναχτούν στα ύψη είναι ένα στοίχημα στην απότομη αύξηση του πληθωρισμού. Αν και ο πληθωρισμός έχει προκαλέσει περισσότερες δυσκολίες από ότι πολλοί περίμεναν, μία τέτοιου είδους αύξηση φαντάζει απίθανη. Οι μονεταριστές μπορεί να επισημάνουν ότι η αύξηση των γενικών μέτρων της προσφοράς χρήματος είναι χαμηλή. Οι Κεϋνσιανοί απ’ την άλλη μεριά, μπορεί να επισημάνουν τις πλεονάζουσες αποταμιεύσεις του ιδιωτικού τομέα. Κανείς δεν επισημαίνει την αύξηση των πληθωριστικών πιέσεων.

Συνεπώς, ο πανικός που δικαιολόγησε τη στροφή του κυβερνητικού συνασπισμού του Ηνωμένου Βασιλείου προς ένα μακροπρόθεσμο πρόγραμμα λιτότητας, ήταν λάθος. Άραγε δεν είχαν ακούσει ποτέ τα μέλη του συνασπισμού, το παράδοξο της λιτότητας; Αν ο εγχώριος ιδιωτικός τομέας και οι εξωτερικοί τομείς υπόκεινται περικοπές, τότε δε μπορούμε να περιμένουμε να πετύχει το ίδιο και ο δημόσιος τομέας, όσο σκληρά κι αν προσπαθήσει, εκτός κι αν υπάρχει προθυμία να οδηγηθεί η οικονομία σε ακόμα μεγαλύτερη ύφεση. Ενώ οι βραχυπρόθεσμοι παράγοντες έχουν παίξει σημαντικό ρόλο, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η αποκατάσταση του Ηνωμένου Βασιλείου παρουσιάζει στασιμότητα και ότι το έλλειμμα παραμένει. Επομένως, δεν προκαλεί έκπληξη ούτε το γεγονός ότι έπονται υποβαθμίσεις· όχι ότι αυτές έχουν κάτι χρήσιμο να προσφέρουν στην περίπτωση ενός εκδότη με πρόσβαση στη δική του μηχανή εκτύπωσης χρημάτων.

Όπως επισημαίνει ο Simon Wren Lewis του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, «αφότου πέρασε ο πανικός του 2010, όταν κατέστη σαφές ότι η κρίση χρέους ήταν στην πραγματικότητα μία κρίση της ευρωζώνης και τα μακροπρόθεσμα επιτόκια του Ηνωμένου Βασιλείου μειώθηκαν μαζί με τις περιουσίες της οικονομίας, θα έπρεπε να είχε υπάρξει και μία σημαντική αλλαγή πολιτικής».

Τι θα περιλάμβανε αυτή η αλλαγή πολιτικής; Η απάντηση είναι απλή. Πρώτον, πρέπει να δοθεί σοβαρή προσοχή στο γιατί ο τομέας των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων του Ηνωμένου Βασιλείου έχει, από ότι φαίνεται, διαρθρωτικά οικονομικά πλεονάσματα, όπως επισημαίνει ο Andrew Smithers των οικονομικών συμβούλων Smithers & Co, με έδρα το Λονδίνο. Δεύτερον, η λιτότητα στις τρέχουσες δαπάνες πρέπει να γίνει ρητά εξαρτώμενη από την οικονομία: περισσότερη λιτότητα όταν η οικονομία αναπτύσσεται ταχύτερα, και λιγότερη λιτότητα όταν αναπτύσσεται με πιο αργούς ρυθμούς. Τρίτον, πρέπει να γίνει κάθε προσπάθεια για την επίσπευση οποιωνδήποτε διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων που θα μπορούσαν να ενθαρρύνουν υψηλότερες επενδύσεις από τον ιδιωτικό τομέα. Τέταρτον, ο τραπεζικός τομέας πρέπει να αποκαλύψει τις απώλειές του και να αποδεχθεί την ανακεφαλαιοποίηση που χρειάζεται, έτσι ώστε να αρχίσει και πάλι και να δανείζει. Τέλος, η κυβέρνηση πρέπει να αναγνωρίσει ότι τα τρέχοντα επιτόκια προσφέρουν μία μοναδική ευκαιρία για μεγαλύτερες δημόσιες επενδύσεις.

Σε μακροπρόθεσμη βάση, το δημοσιονομικό έλλειμμα πρέπει να κλείσει. Βραχυπρόθεσμα, το Ηνωμένο Βασίλειο έχει την ευκαιρία να προωθήσει την ανάπτυξη. Θα πρέπει να την αδράξει. Το ίδιο πρέπει να κάνουν και οι ΗΠΑ.