ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΑΓΟΙ
Σε συνέχεια της προηγούμενης ανάρτησης για τον Ιησού και τη γέννησή του, παραθέτω κάποιες πληροφορίες για μια γνωστή εικόνα των ημερών, αυτή των ''τριών μάγων με τα δώρα''. Πριν αναφερθώ στη βιβλική διήγηση, αξίζει να ειπωθούν δυο πράγματα για την προέλευση της λέξης ''μάγος'' που τη χρησιμοποιούμε αρκετά αυτές τις μέρες αλλά και που έχει καθιερωθεί γενικότερα να δηλώνει αυτόν που ασχολείται με πρακτικές συσχετιζόμενες με υπερφυσικές δυνάμεις, συνήθως με αρνητικό πρόσημο (λόγω των μονοθεϊστικών θρησκειών).
Η λέξη έχει αρχαία ιρανική προέλευση και μάλλον μηδική. Συναντάται για πρώτη φορά σε γραπτή μορφή γύρω στο 521 π.Χ., στον στίχο 36, της πρώτης στήλης της επιγραφής του Πέρση βασιλιά Δαρείου Α' στο Μπεχιστούν, ως 𐎶𐎦𐎢𐏁 (ma-gu-u-ša). Η ορθή μεταγραφή του είναι maguš. Αυτή είναι και η μοναδική φορά που η λέξη αυτή εμφανίζεται στα κείμενα της δυναστείας των Αχαιμενιδών. Από εκεί και πέρα όμως κάνει την εμφάνισή της σε πολλές άλλες γλώσσες, όπως στην ύστερη βαβυλωνιακή, στην αραμαϊκή, στην αρμένικη και βέβαια στην ελληνική, στην οποία συναντάμε διάφορες αναφορές σε μάγους.
Υπάρχουν δύο κύριες ετυμολογικές θεωρίες αλλά καμία δεν είναι βέβαιη. Η μια είναι ότι προέρχεται από την ινδο-ευρωπαϊκή ρίζα megʰ, που σημαίνει ''μπορώ'' και άρα ο maguš είναι ''αυτός που μπορεί'', αυτός που έχει δυνάμεις που δεν έχουν άλλοι και που μπορεί να κάνει πράγματα που άλλοι δεν μπορούν. Η δεύτερη εναλλακτική παράγει τον μάγο από την ινδο-ευρωπαϊκή ρίζα vāy (वायं) που σημαίνει ''υφαίνω'' από την οποία προέρχεται η σανσκριτική λέξη māyā (माया), που δηλώνει την ψευδαίσθηση αλλά και τα ελληνικά ''μάγια''. Η λογική είναι απλή: η ψευδαίσθηση είναι κάτι που κάποιος υφαίνει κόντρα στην πραγματικότητα. Είναι μια ''εναλλακτική'' πραγματικότητα που την υφαίνει ο maguš εντάσσοντας τους άλλους σε μια ψευδαίσθηση. To /v/w/ πολύ εύκολα μετατρέπεται σε /m/ λόγω της χειλικότητάς τους. Συμβαίνει σε πολλές διαφορετικές γλώσσες. Άλλες ετυμολογικές προσεγγίσεις προσπαθούν να τη συνδέσουν με το νόημα του ιερέα, ότι ο μάγος είναι ένα είδος ιερέα ή με το νόημα του δώρου/χαρίσματος, ότι δηλαδή είναι αυτός που έχει κάποιο χάρισμα.
Σαν περσικός τίτλος, δεν είναι βέβαιο ποιο ήταν το περιεχόμενό του γιατί, όπως είπαμε, συναντάται ελάχιστες φορές σε γραπτά κείμενα. Φαίνεται πως αναφερόταν σε κάποιου είδους ιερατικό αξίωμα, ένα είδος ιερέα της Ζωροαστρικής θρησκείας, της επίσημης θρησκείας του περσικού κράτους. Ίσως να συνδέεται και με το όνομα κάποιας ξεχωριστής περσικής ή μηδικής φυλής γιατί έχουμε σχετικές επιγραφές και γνωρίζουμε από τον Δαρείο, τον Ηρόδοτο και τον Κτησία για περιπτώσεις Μάγων σαν τον Γκαουμάτα (ο Ηρόδοτος τον αποκαλεί Σμέρδη και ο Κτησίας Τανυοξάρκη) που προσπάθησαν να σφετεριστούν τον βασιλικό θρόνο. Ο δε Ηρόδοτος (1.101) αναφέρει ρητώς ότι οι Μάγοι ήταν μηδική φυλή.
Το περιεχόμενo της λέξης πάντως δεν είχε το εύρος με το οποίο την χρησιμοποιούμε σήμερα για να δηλώσουμε αυτόν που ασχολείται με τη μαγεία, που κάνει τελετές, επικλήσεις κλπ. Η ειρωνεία της υπόθεσης είναι ότι σύμφωνα με τον Ζωροαστρισμό απαγορευόταν να ασχοληθεί κανείς με αυτά που σήμερα συμπεριλαμβάνουμε στον όρο ''μαγεία''. Δηλαδή ο Πέρσης maguš, αν ήταν όντως κάποιος ιερέας της ζωροαστρικής θρησκείας, δεν ασκούσε σίγουρα μαγεία, όπως την εννοούμε σήμερα. Δεν είναι σίγουρο το πώς πέρασε αυτή η λέξη στον ελληνικό χώρο. Ένα πιθανό σενάριο είναι να πέρασε την εποχή της Περσικής αυτοκρατορίας μέσω του Ηροδότου, ο οποίος, όπως έδειξα, αναφέρεται σε φυλή των Μάγων στο πρώτο βιβλίο του. O Κλήμης Αλεξανδρείας στο πέμπτο κεφάλαιο του Προτρεπτικού του λέει ότι οι μάγοι λάτρευαν τη φωτιά (κάτι που τους φέρνει ίσως πιο κοντά στον Ζωροαστρισμό) ενώ στους Στρωματείς (3.6.48) αναφέρει ότι λατρεύουν αγγέλους και δαίμονες και ότι κατά τη λατρεία αυτή απέχουν από πόση κρασιού, σεξουαλικές επαφές και βρώση ζωών. Παραπέμποντας όμως σε ένα κείμενο του Ξάνθου του Λυδού με τίτλο ''Μαγικά'', το οποίο δεν μας έχει σωθεί, ο Κλήμης (Στρωματείς 3.2) αναφέρει ότι οι μάγοι ήταν υπέρ του ανοιχτού γάμου και ότι ενέκριναν το να παντρεύεται κανείς, αν υπάρχει συγκατάθεση, με γυναίκες μέλη της ίδιας οικογένειας (μητέρες, κόρες κ.λπ.). Δεν είναι σίγουρο το πόσο αξιόπιστες είναι οι πληροφορίες που μας διασώζει ο Κλήμης για τους Μάγους, δεδομένου ότι τον διακρίνει μια πολεμική απέναντί τους και γράφει αρκετούς αιώνες μετά την πρώτη εμφάνιση του όρου. Πάντως κατά τη διάρκεια της πρώτης χιλιετίας μ.Χ., στον ελλαδικό χώρο αλλά και στην ευρύτερη Μεσόγειο, ο όρος πήρε πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις, δηλώνοντας πλέον οποιονδήποτε ασχολούνταν με αστρολογία, με μαντεία και οιωνοσκοπίες.
Αναφορικά τώρα με τους μάγους εξ ανατολής της Καινής Διαθήκης, η αναφορά σε μάγους σίγουρα δεν συνεπάγεται κάποια αναγκαστική σύνδεση της λέξης με την περιοχή της Περσίας. Την εποχή εκείνη είχε γίνει ήδη πολύ ευρύτερη η χρήση του όρου. Το ότι προέρχονταν, ωστόσο, από την ανατολή και συγκεκριμένα από την ανατολή αναφορικά με το Ισραήλ, αυτό υποδηλώνει πως μάλλον έχουμε να κάνουμε με άτομα που ήρθαν από την ευρύτερη περιοχή της Μεσοποταμίας ή και από την Περσία (δεδομένου ότι δεν μας διασώζεται κάποια ρητή συσχέτιση των Μάγων με περιοχές της Αραβικής Χερσονήσου και άρα πρέπει να πάμε πιο ανατολικά). Εκείνη την εποχή όλη η περιοχή ανατολικά του Ισραήλ ανήκε στην Παρθική Περσική Αυτοκρατορία όπου κύρια θρησκεία ήταν ο Ζωροαστρισμός, οπότε η σύνδεση των μάγων εξ ανατολής με την Περσία είναι πολύ εύλογη. Το ότι επισημαίνεται πως παρακολουθούσαν τα άστρα, κάνει αυτό το σενάριο ακόμη πιο πιθανό, αφού στην ευρύτερη ανατολή ήταν τεράστια η διάδοση της αστρολογίας και έχουμε πολλά κείμενα που αναφέρονται σε οιωνούς με βάση την παρατήρηση των άστρων.
Ωστόσο, δεν είναι σαφές το γιατί να πρέπει κάποιος από την Περσία να μεταβεί στο Ισραήλ επειδή είδε ένα άστρο. Ακόμη κι αν το είδε, γιατί να πάει στο Ισραήλ; Αυτό θα πρέπει να το αποδώσουμε στον χώρο της παράδοσης καθώς όπως έχω αναφέρει σε άλλο ποστ, η γέννηση του Ιησού δεν συνέβη 25 Δεκέμβρη και μάλλον ούτε καν σε χειμερινή περίοδο. Οι παρατηρήσεις των μάγων για ένα άστρο εξ ανατολής (το άστρο της Βηθλεέμ) -που ίσως πρόκειται για τον Σείριο, επειδή αυτός είναι το πιο λαμπρό αστέρι στον χειμωνιάτικο ουρανό-, είναι παρατηρήσεις ακριβώς πάνω στον χειμερινό ουρανό και άρα συνδέονται περισσότερο με τις παραδόσεις για τις ηλιακές θεότητες που λατρεύονταν με αφορμή το χειμερινό ηλιοστάσιο. Συνεπώς, θα πρέπει να τις αποσυνδέσει κανείς από το γεγονός της γέννησης του Ιησού καθ' αυτό. Είναι απλώς μια προϋπάρχουσα παράδοση με την οποία επενδύθηκε κατόπιν η γέννηση του Ιησού, για να μπορέσουν να τη συνδέσουν με προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης, κατά τις οποίες ο Μεσσίας θα ελάμβανε δώρα από ξένους βασιλιάδες (ο 71ος ψαλμός είναι ο πιο χαρακτηριστικός). Στόχος ήταν να παρουσιαστεί ο Ιησούς ως εκπλήρωση των προφητειών της Παλαιάς Διαθήκης, οπότε αυτός ήταν και ο λόγος της επένδυσης της γεννήσεώς του με την επίσκεψη των μάγων και τα άστρα. Άλλωστε αν παρατηρήσει κανείς τα όσα αναφέρει η ίδια η Καινή Διαθήκη για τους μάγους, θα διαπιστώσει ότι:
α) τους αναφέρει μόνο ο Ματθαίος στο Ευαγγέλιό του ενώ δεν γίνεται κανένας λόγος περί αυτών στους άλλους τρεις Ευαγγελιστές.
β) Πουθενά δεν γίνεται λόγος για το ότι ήταν τρεις στον αριθμό αλλά επειδή αναφέρονται τρία δώρα θεώρησαν κάποιοι πως είναι και τρεις οι μάγοι. Συριακές χριστιανικές πηγές αριθμούν 12 μάγους (μάλλον κατ' αντιστοιχία των 12 μαθητών).
γ) Δεν υπάρχει καμία αναφορά στην Καινή Διαθήκη για το ποια ήταν τα ονόματά τους. Οι αναφορές σε Μελχιώρ, Βαλτασάρ και Γκασπάρ είναι πολύ μεταγενέστερες και προϊόντα παράδοσης κατά την οποία ο κάθε ένας απ’ αυτούς τους μάγους είχε διαφορετική προέλευση: ο ένας από Ιράν/Ινδία, ο άλλος από Βαβυλώνα και ο τρίτος από την Αραβία/Αιθιοπία. Αυτή η αντίληψη φαίνεται να εμφανίζεται γραπτώς πρώτα σε αρμένικες πηγές. Σε πολύ μεταγενέστερες εποχές, η παράδοση αυτή αναπτύσσεται περισσότερο, με τον Ωριγένη να παρουσιάζει στο ''Κατά Κέλσου'' τα δώρα των μάγων με συμβολικό τρόπο και τον Μάρκο Πόλο, κάπου στα τέλη του 13ου αιώνα να διατείνεται ότι κατά τις περιηγήσεις του, βρήκε στην Περσία τον τάφο των τριών μάγων. Δεν αποκλείεται να ήταν τόσο ισχυρή η συγκεκριμένη παράδοση ώστε να είχε όντως εφευρεθεί κάποιος τάφος των Μάγων για τουριστικούς λόγους της εποχής. Ανάλογα παραδείγματα υπάρχουν πολλά αλλά δεν θέλω να σκανδαλίσω περισσότερο. Στον Καθεδρικό Ναό της Κολωνίας μάλιστα έχουν μια σαρκοφάγο στην οποία υποτίθεται ότι υπάρχουν τα οστά των τριών μάγων.
Η σύγχυση που θέλει τους μάγους να συναντούν τον Ιησού τη μέρα της γέννησης αποτυπώνεται πολύ ξεκάθαρα στην παραδοσιακή εικονογραφία όπου έχουμε τη σκηνή της Γεννήσεως με τους βοσκούς αλλά και τους μάγους στη φάτνη να προσκυνούν τον Ιησού. Ωστόσο, αυτά τα δύο γεγονότα ΔΕΝ συνδέονται βιβλικά. Σύμφωνα με τον Ματθαίο, οι μάγοι βρήκαν το παιδί σε ένα σπίτι (όχι σε στάβλο) σε απροσδιόριστο χρόνο. Πουθενά δεν λέγεται ότι οι μάγοι το βρήκαν τη μέρα της γέννησής του και μάλιστα το διάταγμα που φέρεται να έβγαλε ο Ηρώδης για την περίφημη σφαγή των νηπίων (η οποία, παρεμπιπτόντως, ουδέποτε φαίνεται να συνέβη ιστορικά), έλεγε να σφαγιαστούν όλα τα παιδιά έως 2 ετών. Αν γεννήθηκε μόλις ο Ιησούς, τότε γιατί να σφαγιαστούν και παιδιά δύο ετών; Άρα μπορεί κανείς να υποθέσει ότι οι μάγοι, αν αναφέρονται σε κάποιο ιστορικό γεγονός, συνάντησαν τον Ιησού δύο χρόνια μετά τη γέννησή του και αυτός είναι ο λόγος που ο Ηρώδης έθεσε αυτό το όριο.
Αν εξετάσουμε τώρα τους βοσκούς, εδώ αντιμετωπίζουμε ένα δευτερογενές πρόβλημα καθώς η αναφορά της Καινής Διαθήκης σε βοσκούς που πήγαν να προσκυνήσουν τον Ιησού κατά την ημέρα της γέννησής του, συναντάται μόνο στο Ευαγγέλιο του Λουκά και δεν υπάρχει σε κανένα άλλο απ’ τα τρία υπόλοιπα Ευαγγέλια. Άρα έχουμε τον Ματθαίο να αναφέρεται μόνο αυτός σε μάγους και τον Λουκά να αναφέρεται μόνο αυτός σε βοσκούς. Αν ωστόσο θεωρήσουμε ιστορικά αυτά τα γεγονότα για χάρη της συζήτησης, τότε από τα δεδομένα που έχουμε προκύπτει το συμπέρασμα πως κατά τη γέννηση του Ιησού (μάλλον προς άνοιξη) τον προσκύνησαν οι βοσκοί ενώ περίπου δυο χρόνια αργότερα, προς χειμώνα, τον επισκέφτηκαν οι μάγοι. Αν και μάλλον το τελευταίο, όπως είπα, θα πρέπει απλώς να το εκλάβουμε ως παράδοση για να συνδέσουν τον Ιησού με τις προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης και όχι ως ιστορικό γεγονός που δεν βγάζει και νόημα. Ωστόσο, ακόμη και ως σύγχυση είναι εκπληκτικό το πώς μερικές φορές η παράδοση καταφέρνει να καθιερώσει πράγματα και αντιλήψεις ακόμη κι αν έρχονται σε ολοφάνερη αντίθεση ή διαφωνία με τα όσα λέγονται στα κείμενα που ωστόσο όλοι επικαλούνται ως πηγή αυτών των παραδόσεων.
Απο FB
Σχόλια