Ἡ συμμετοχὴ τῶν Κυπρίων στὸν Ἀγώνα τοῦ 1821

Μετὰ ἀπὸ χρόνια μελέτης τῆς κυπριακῆς Ἱστορίας μέσα ἀπὸ βοηθήματα καὶ γνωστές, ἀλλὰ καὶ ἄγνωστες πηγές, ἐντοπίστηκε ἕνα κενό. Αὐτὸ δηλαδή, ποὺ ἀφορᾶ μία δυναμικὴ σχέση Ἑλλάδας – Κύπρου. Μία σχέση ποὺ ταυτόχρονα ἐντάσσεται στὰ πλαίσια τῆς Ἱστορίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, ἀλλὰ καὶ δυναμικὰ συσχετίζει Ἑλλάδα καὶ Κύπρο, ἄσχετα μὲ τὴν ξεχωριστὴ κρατική τους ὀντότητα. Δυστυχῶς ἐλάχιστα μόνο ἔργα θὰ βρεῖ ὁ ἀναγνώστης ἀναδιφώντας στὴ βιβλιογραφία ποὺ ἀφορᾶ τὴν καθολικὴ θεώρηση τῆς κυπριακῆς Ἱστορίας, μὲ ἀναφορὲς στὴν ἔμπρακτη συμμετοχὴ τῶν Κυπρίων στοὺς ἐθνικοὺς ἀγῶνες.

Μὲ ἐρέθισμα τὰ πιὸ πάνω ξεκίνησα μία διαδικασία συλλογῆς ὑλικοῦ στὸ ὁποῖο, ὅπως διαπιστώνω, διαφαίνεται ἀλλὰ καὶ δικαιώνεται ξεκάθαρα ἡ προσφορὰ τῶν Κυπρίων πρὸς τὸ μητροπολιτικὸ κορμό. Θὰ τολμοῦσα νὰ ἐκφράσω τὴν ἄποψη ὅτι στοὺς Ἕλληνες τῆς περιφέρειας ἀνήκει ἡ πατρότητα τοῦ σημερινοῦ ἑλληνικοῦ κράτους.

Τὸ ὑλικὸ γιὰ τὴν παροῦσα μελέτη ἀντλεῖται ἀπὸ τὴ βιβλιογραφία καὶ τὸ ἀρχειακὸ ὑλικό. Ἔγινε ἔρευνα στὰ Γενικὰ Ἀρχεῖα τοῦ Κράτους, στὸ Ἱστορικὸ Ἀρχεῖο τοῦ ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν τῆς Ἑλλάδας, στὸ Ἀρχεῖο Ἀγῶνος τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης, στὸ Ἀρχεῖο τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Κύπρου, καὶ ἀλλοῦ, μὲ ἐνδιαφέρουσα ἀποτελέσματα. Ἐδῶ παραθέτουμε πολὺ λίγα στοιχεῖα, ἱκανὰ ὅμως νὰ βοηθήσουν τὸν ἀναγνώστη να διαμορφώσει ἄποψη.

Οἱ Κύπριοι δὲν συμμετεῖχαν στὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 ἀπρόσωπα καὶ ἀόριστα, ὅπως συνηθίζεται νὰ λέγεται σὲ πανηγυρικοὺς καὶ ὁμιλίες. Ἡ συμμετοχὴ τους ἀφοροῦσε ὅλα τὰ ἐπίπεδα, ἀπὸ τὸ στράτευμα μέχρι τὴν πολιτικὴ διοίκηση, καὶ ἀπὸ τὸ ἐμπόριο ὡς τὶς τέχνες καὶ τὰ γράμματα. Ἐδῶ θὰ περιοριστοῦμε στὴν ἀγωνιστικὴ συμμετοχή.

Τὰ γεγονότα τοῦ 1821 εἶναι κατὰ πλεῖστον γνωστά. Πολλοὶ προύχοντες, διαφεύγοντας τὴ σύλληψη καὶ τὸ θάνατο εἶχαν, κατὰ τὶς μέρες τῶν σφαγῶν, καταφύγει στὰ προξενεῖα, ἀπ’ ὅπου δραπέτευσαν στὸ ἐξωτερικό, μερικοὶ μεταμφιεσμένοι. Ἡ ἀναφορὰ τοῦ Γάλλου πρόξενου Mechain, τὸ Σεπτέμβρη τοῦ 1821, εἶναι ἀρκετὰ κατατοπιστική. Γράφει: «Οἱ Ἕλληνες, ὅσοι κατόρθωσαν νὰ φτάσουν εἰς Λάρνακα, κατὰ ἑκατοντάδες ἐπιβιβάζονται διὰ τὰ Ἰονίους νήσους, τὴν Τεργέστην ἢ τὸ Λιβόρνον». Ὁ ἴδιος ἀναφέρει τὸ Δεκέμβριο ὅτι οἱ φόροι ἦταν τόσο δυσβάστακτοι, ὥστε τὸ πλεῖστον τῶν χωριῶν εἶχαν καταστεῖ ἔρημα. Τὰ ξένα αἰγυπτιακὰ στρατεύματα, ποὺ ἀπὸ τὸ 1821 βρίσκονταν στὸ νησί, ἦταν μία ἐπὶ πλέον αἰτία ἐρήμωσης τῶν χωριῶν, τὰ ὁποία λυμαίνονταν ὡς «ἄγριοι λύκοι». Ἔτσι ἡ μετανάστευση ὁλοένα καὶ ἐκτείνεται. Σύμφωνα μὲ τὰ ὅσα γράφει ὁ ἴδιος πρόξενος, τὸν Ἰούλιο τοῦ 1829, ἡ μέχρι τότε κακὴ διοίκηση τῆς Κύπρου ἐξανάγκασε σὲ ἐκπατρισμὸ 20.000 – 25.000 κατοίκων. Αὐτὸ ἀσφαλῶς δὲν ἀποτελεῖ ὑπερβολὴ διότι ἄλλη πηγὴ ἀνεβάζει τοὺς φορολογούμενους ἄνδρες ποὺ ἔφυγαν μέχρι τὸ 1829 σὲ 12.000. Πρόκειται γιὰ τὸ Μ.Γ. Σαλουμίδη, γιὸ τοῦ γραμματέα τῶν φόρων Σαλουμίδη, ποὺ γράφει: «…ὅτι οἱ ἐνταύθα χριστιανοὶ ἠγέρθησαν τὸ 1821 ὑπὲρ ἐλευθερίας, οὐδὲν ἄλλο ἐθήρευον, ἢ πὼς λάθρα φύγοντες ἔλθωσι νὰ συναγωνισθῶσι μετ’ αὐτῶν καὶ καίτοι ὅσοι συνελαμβάνοντο φεύγοντες ἐτιμωροῦντο ὑπὸ τῶν μωαμεθανῶν ἀπηνέπατα, κατόρθωσαν ὅμως μέχρι τὸ 1829 νὰ φύγωσι περὶ τοὺς 12 χιλιάδες ἀνδρῶν ἀποδειχθέντες ἐκ φορολογικῶν καταλόγων».

Εἶναι χαρακτηριστικὴ ἡ περίπτωση 14 ἀτόμων ποὺ στὴν προσπάθειά τους νὰ δραπετεύσουν πρὸς τὴν Ταρσό, συνελήφθησαν ἀπὸ τοὺς Τούρκους καὶ θανατώθηκαν στὶς 15 Ἰουλίου 1829. Ο Mechain ἀναφέρει ὅτι εἶδε ὁ ἴδιος Κυπρίους στὴν Αἴγυπτο, στὴν Ἄκρην, Ἄδανα, Σμύρνη, Μαγνησία, Σύρο καὶ Μοριά. Ἐγκατέλειψαν, λοιπὸν οἱ Κύπριοι τὸ νησὶ πρὸς ὁποιανδήποτε κατεύθυνση καὶ μὲ ὁποιοδήποτε τίμημα καὶ στὴ συνέχεια οἱ πλεῖστοι κατέληγαν στὸν ἐπαναστατημένο ἑλλαδικὸ χῶρο, ἀτομικὰ ἢ κατὰ ὁμάδες, κουβαλώντας, μαζί τους τὸν πόθο τῆς λευτεριᾶς καὶ τὴν ἀποφασιστικότητα γιὰ ἀγώνα.

Σὲ μία πρόχειρη ἔρευνα στὰ μητρῶα τῶν «Κατὰ τὸν Ἱερὸν Ἀγώναν Ἀξιωματικῶν, Ὑπαξιωματικῶν καὶ στρατιωτῶν» τοῦ Ἀρχείου τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδας, κατέγραψα 23 ἀξιωματικοὺς καὶ ὑπαξιωματικοὺς καὶ 17 στρατιῶτες. Μεταξὺ αὐτῶν, συναντᾶ κανεὶς καὶ σημαντικὲς μορφές, ὅπως ὁ ἀρχιμανδρίτης Θεόφιλος Θησέας, ὁ ὁποῖος ἀναφέρεται μὲ τὸ βαθμὸ τοῦ ἀντιστράτηγου. Ὁ ἀδελφός του Νικόλαος ὑπηρέτησε στὸν ἀγώνα ὡς ἐπικεφαλῆς στρατιωτῶν καὶ εἶναι ἀκόμη γνωστὸ ὅτι τὸ 1833, ἄρχισε ἐπαναστατικὸ κίνημα στὴν Κύπρο. Στὸ ἐν λόγω μητρῶο ἐντοπίζονται ἐπίσης ὀνόματα ἄγνωστα μέχρι σήμερα, ὅπως ὁ Γαβριὴλ Παπαγεωργίου ποὺ «παρευρέθη εἰς διάφορας μάχας». Ἡ μελλοντικὴ ἔρευνα πιθανῶς νὰ φέρει στὸ φῶς πληροφορίες γιὰ πολὺ περισσότερους ὑπαξιωματικούς, οἱ ὁποῖοι δὲν εἶναι καταγεγραμμένοι σὲ ἐπίσημα μητρώα ἢ καταλόγους, ὅπως εἶναι, γιὰ παράδειγμα ὁ Τζιώρτης Κύπριος ἢ ὁ στρατηγὸς χατζηπέτρος.

Εἶναι πάντως πολὺ εὔκολο νὰ ἀναλογιστοῦμε πόσο μεγάλος θὰ ἦταν καὶ ὁ ἀριθμὸς τῶν στρατιωτῶν, τακτικῶν καὶ ἀτάκτων, ὅταν μόνο στὴ Μάχη τῶν Ἀθηνῶν (1837) πολέμησαν 137 Κύπριοι καὶ 100 ἀπὸ αὐτοὺς ἔπεσαν μαχόμενοι. Πολλοὶ ἄλλοι ἔπεσαν σὲ διάφορες μάχες στὸ Μεσολόγγι, καὶ ἀλλοῦ.

Θὰ ἦταν ὅμως σφάλμα ἐὰν δὲν ἀναφερόταν καὶ ὁ Μιχάλης Κυπραῖος, ἕνας ἀπὸ τὰ πρωτοπαλλήκαρα τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη, ποὺ μὲ τὶς ἐνέργειές του ἔσωσε τοὺς 1180 πολιορκημένους τοῦ Νεοκάστρου, ὅταν, ἐθελοντής, πέρασε κολυμπώντας τὶς γραμμὲς τοῦ ἐχθροῦ καὶ ἔδωσε τὰ μηνύματα ποὺ ἔπρεπε στὴν ἀγγλικὴ φρεγάδα. Ὁ ἀγωνιστὴς αὐτὸς σκοτώθηκε τὸ 1825 στὴ μάχη τῶν Μύλων τοῦ Ἄργους.

Γράφει ὁ Μακρυγιάννης: «Τότε ἐκεῖ ὅπου ριχτήκαμε στὸ γιρούσι μου ἐπληγώθη βαρέως καὶ ὕστερα πάθανε ὁ καλὸς καὶ γενναῖος Μιχάλης Κυπραῖος ὀπούστηλα τῆς πλεγῆς καὶ πῆγε εἰς τὴν Ἀγγλικὴ φεργάδα ὅταν κινδυνεύαμεν εἰς τὸ Νιόκαστρο».

Στὸ Γενικὸ Ἀρχεῖο τοῦ Κράτους μπορεῖ ὁ ἐρευνητὴς νὰ διακρίνει τὸ κυπριακὸ ἀγωνιστικὸ ἀποτύπωμα σὲ διάφορους φακέλους. Ὁ Ἄριστος Θουκυδίδης ἐντόπισε στὸ ὀθωνικὸ ἀρχεῖο 31 ἄτομα ποὺ τιμήθηκαν γιὰ τὴν προσφορά τους στὸν Ἀγώνα. Εἶναι γεγονὸς ὅτι στὶς διάφορες καταγραφὲς ἐντοπίζονται στρατιῶτες ποὺ συναντῶνται καὶ σὲ ἄλλους καταλόγους, ὀνόματα πανομοιότυπα ἢ μὲ μερικὲς διαφορές. Ἀξίζει τὸν κόπο νὰ ἀναφερθεῖ ἐδῶ καὶ ἡ συμμετοχὴ Κυπρίων στὴν Ἰόνιο Φάλαγγα, ἡ ὁποία συστάθηκε τὸ 1826 στὸ Ναύπλιο, ὑπὸ τὸν στρατηγὸ Νικήτα. Μεταξὺ τῶν 360 στρατιωτῶν, οἱ 19 ἦταν Κύπριοι:

1. Μιχάλης Κυπραῖος 2. Κωνσταντὴς » 3. Γεώργιος » 4. Κυριάκος » 5. Σταῦρος » 6. Γαβριὴλ » 7. Ἐλευθέριος » 8. Ἀβράμης » 9. Κυριάκος » 10. Σάββας » 11. Χατζη-Αὐγουστὴς Κυπραῖος 12. Δημήτρης » 13. Φίλιππας » 14. Κυριάκος » 15. Χατζηπέτρος » 16. Βασίλειος » 17. Γιακουμὴς » 18. Παρασκευᾶς » 19. Χριστοφὴς »

Τρεῖς Κύπριοι πρωτεργάτες τοῦ ἀγώνα: οἱ ἀδελφοὶ Θησεῖς

Ὁ Νικόλαος Θησέας, πρόδρομος καὶ μέλος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, μαζὶ μὲ τοὺς ἀδελφούς του, ὑπῆρξε σημαίνουσα μορφὴ τοῦ Ἀγώνα. Λόγιος ἀλλὰ καὶ ἱκανὸς ἔμπορος στὴ Μασσαλία μπόρεσε νὰ ὀργανώσει καὶ νὰ συντηρήσει οἰκονομικὰ τὴν κάθοδο Γάλλων φιλελλήνων στὴν Ἑλλάδα, ἐγράφοντάς τους στὴ Μασσαλία, τὸ Λιβόρνο καὶ τὴ Λυών. Ἀπὸ τὸν Ὀκτώβρη τοῦ 1821 πῆρε τὴ διοίκηση τῶν ξένων στρατιωτῶν ἀλλὰ καὶ τῶν Κυπρίων ποὺ κατέληγαν στὴν Ἑλλάδα, μαζὶ μὲ τὸν ἀδελφό του Θεόφιλο Θησέα. Ὑπῆρξε ὑπερασπιστὴς τοῦ Ὑψηλάντη. Ἦταν ἀκόμα ὁ πρωταγωνιστὴς στὴν ὑποχώρηση τῶν ἀπογοητευμένων Ἑλλήνων πολιορκητῶν καὶ τοὺς ὁδήγησε στὴ νίκη, μαζὶ μὲ τὸ Νικηταρά.

Τὸ 1823 κατόρθωσε νὰ συμφιλιώσει τὴ διχασμένη ἐθνικὴ διοίκηση καὶ ἀκόμη παραμέρισε τὶς διχόνοιες κατὰ τὴν πολιορκία τῆς Κορίνθου.

Ὁ Θεόφιλος Θησέας, ἀρχιμανδρίτης, ἐπίσης μὲ δράση στὴν Τριπολιτσά, στὸ Μεσολόγγι καὶ ἀλλοῦ, πρόσφερε στὴν πατρίδα τὸ χέρι του, κερδίζοντας ἐκτίμηση καὶ θαυμασμὸ ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ ἡγεσία καὶ γενικά τούς συναγωνιστές του. Ἀλλὰ καὶ ὁ Κυπριανὸς Θησέας ἀκολούθησε τὰ χνάρια τῶν ἀδελφῶν του, προσφέροντας μὲ τὸν ἴδιο τρόπο, μὲ τὴ συμμετοχή του σὲ πολλὲς μάχες.

Τὸ τέλος τοῦ ἀγώνα βρῆκε τοὺς Κύπριους ἀγωνιστὲς ἐγκατεστημένους στὸ ἀπελευθερωμένο κομμάτι τοῦ ἑλληνισμοῦ, νὰ διεκδικοῦν γιὰ τὴ δράση τους, ἀπὸ τοὺς διάφορους Δήμους ὅπου κατοικοῦσαν, τὴν ἑλληνικὴ ὑπηκοότητα.

Μεγάλος ἀριθμὸς προτίμησε τὴ μόνιμη ἐγκατάσταση στὴν Ἑλλάδα. Ἀπόγονοί τους διηγοῦνται τὰ κατορθώματά τους μέχρι σήμερα. Ἀρκετοὶ ὅμως ἐπέστρεψαν στὴν Κύπρο μὲ ἑλληνικὸ διαβατήριο, διεκδικώντας προστασία ἀπὸ τὰ ἑλληνικὰ προξενεῖα. Κάποιοι ἀπὸ αὐτοὺς μάλιστα κακοποιήθηκαν ἀπὸ τοὺς Τούρκους, τόσο γιὰ τὴν κατοχὴ τῆς ἑλληνικῆς ὑπηκοότητας, ὅσο καὶ γιὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἀρνοῦνταν νὰ πληρώσουν κεφαλικὸ φόρο.

Ἡ προσφορὰ τοῦ περιφερειακοῦ ἑλληνισμοῦ, καὶ εἰδικότερα τῆς Κύπρου, δὲν σταματᾶ στὴν περίοδο 1821-29. Μὲ τὴν ἴδια ἔνταση καὶ ἔκταση θὰ δοῦμε ἀργότερα τοὺς Κύπριους νὰ βιώνουν τοὺς πολέμους τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους ἀμιλλώμενοι σὲ ἀνδραγαθήματα μὲ τοὺς Ἑλλαδίτες συμπατριῶτες καὶ συμπολεμιστές τους. Τὸ ὑλικὸ εἶναι ἀνεξάντλητο, οἱ προβληματισμοὶ πολλοὶ καὶ ἡ δημοσιοποίηση περισσότερο ἀναγκαία σήμερα, παρὰ ποτὲ ἄλλοτε.                                                                        
Τοῦ Παρασκευᾶ Σαμαρά, καθηγητού Φυσικῆς Ἀγωγῆς καὶ Ἱστορικού

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ ΧΡΟΝΙΚΟΝ, τῆς ἐφημερίδας ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεῦχος 6, 21 Μαρτίου 1999,http://infognomonpolitics.blogspot.gr