Τὰ Δόγματα τῆς Βυζαντινῆς Ἐξωτερικῆς Πολιτικῆς
|
Το πρόγραμμά σας περιήγησης μπορεί να μην υποστηρίζει την προβολή αυτής της εικόνας. τοῦ Ἀριστείδη Μπότα, Πτυχίο (Διεθν. Εὐρωπ. Οἴκ. & Πόλ. Ἐπιστ.), Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
Ἡ ἰδεολογία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας θεμελιώθηκε πάνω στὸ δόγμα τοῦ Βυζαντινοῦ Οἰκουμενισμοῦ, ποὺ ἀποτέλεσε συνέχεια τῆς ρωμαϊκῆς ἰδεολογίας. Σύμφωνα μ' αὐτὴ τὴ βασικὴ ἀρχή, "...ἡ Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία ἕνωσε τὴν Οἰκουμένη, προκάλεσε ὑποταγὴ τῶν Βαρβάρων, κατάργησε τὰ σύνορα τῶν ἐθνῶν καὶ σχημάτισε τὴν κοιτίδα ποὺ γεννήθηκε ὁ Θεάνθρωπος..."(1). Συνεπῶς.....
τὸ Βυζάντιο, ποὺ ἀποτέλεσε τὸν κληρονόμο τῆς Ρώμης, ὄφειλε νὰ χαράξει τὴν πορεία του μὲ βάση τὴν ἴδια ἀρχή.
Ἡ βυζαντινὴ διάσταση τῆς ἰδεολογίας στηρίχθηκε στὰ συστατικὰ στοιχεῖα τοῦ ρωμαϊκοῦ Δικαίου, τὴ ρωμαϊκὴ κρατικὴ ὀργάνωση, τὴ χριστιανικὴ ἠθικὴ καὶ πίστη καὶ τὴν πνευματικὴ παράδοση τοῦ ἑλληνισμοῦ. Ἡ Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία κληρονόμησε τὸν ἑλληνιστικὸ πολιτισμὸ (γλῶσσα, ἤθη, ἔθιμα), ποὺ ὅμως πλέον εἶχε συμβιβαστεῖ μὲ τὴν ἰδέα ὅτι πολιτικὰ ἡ αὐτοκρατορία αἰσθάνεται ρωμαϊκή. Τὸ νέο κράτος ὑπῆρχε γιατί ἦταν θέλημα Θεοῦ νὰ ἀποτελέσει τὴν κοιτίδα διάδοσης τῆς χριστιανικῆς θρησκείας, εἶχε καταστεῖ "...σκεῦος ἐκλογῆς πρὸς τὴν ἐξάπλωση τῆς χριστιανικῆς εὐαγγελίας καὶ τῆς σωτηρίας τοῦ ἀνθρωπίνου γένους...",(2) καθὼς καὶ ἡγέτης ὅλων τῶν ἄλλων λαῶν. Αὐτὸ σημαίνει πὼς ὅλοι οἱ λαοὶ ὄφειλαν σεβασμὸ στὰ παραπάνω συστατικὰ στοιχεῖα, ὄφειλαν νὰ ἀναγνωρίσουν τὸ "Μεσαιωνικὸ Σχῆμα τῆς Ἀνατολικῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας"(3) καὶ νὰ ἀσπασθοῦν τὸν Χριστιανισμό, ἂν ἤθελαν νὰ εἶχαν θέση στὴ νέα τάξη πραγμάτων. Αὐτὴ ἀκριβῶς τὴ νέα διεθνῆ τάξη ἤθελε νὰ συγκροτήσει ἡ αὐτοκρατορία. Μία τάξη μὲ βάση τὶς δικές της ἐσωτερικὲς ἀξίες. Ἡ πρωτεύουσα, ἡ Κωνσταντινούπολη, εἶναι ἡ δεύτερη Ρώμη, ἡ Νέα Ἱερουσαλήμ, ἡ Βασιλεύουσα. Ἀκόμα καὶ στὶς πιὸ δύσκολες στιγμές, ἡ Θεία Πρόνοια θὰ ἔσῳζε τὴν Πόλη καὶ τὴν αὐτοκρατορία.
Ἡ ἰδέα αὐτὴ θὰ διατηρηθεῖ ἀκλόνητη καὶ μὲ κάποιες παραλλαγὲς στὸ πέρασμα τῶν αἰώνων καὶ θὰ ἐπιβιώσει τῆς ἴδιας της ἅλωσης τῆς Πόλης, τὸ 1453. Πέρασε ἀπὸ τρεῖς βασικὲς φάσεις καὶ διέγραψε τρία ἀντίστοιχα Δόγματα ἐξωτερικῆς πολιτικῆς:
Τὸ Δόγμα τοῦ Imperium Romanum ποὺ χαρακτήρισε τὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τῶν πρώτων αὐτοκρατόρων καὶ ἰδίως τοῦ Ἰουστινιανοῦ, ὡς τὰ τέλη τοῦ 6ου αἰῶνα,
Τὸ Δόγμα τῆς Βυζαντινῆς Κοινοπολιτείας, μέσῳ ἑνὸς συνεχοῦς διευρυνόμενου βυζαντινοκεντρικοῦ διεθνοῦς καθεστῶτος νομιμοποίησης, ποὺ συνοδεύτηκε ἀπὸ τὴ γέννηση τοῦ ἐθνικισμοῦ καὶ ποὺ χαρακτήρισε τὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 7ου αἰῶνα ὡς τὰ μέσα τοῦ 9ου ,
Τὸ Δόγμα τῆς Περιορισμένης Ἰμπεριαλιστικῆς Οἰκουμενικότητας καὶ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Χριστιανισμοῦ, ποὺ στιγμάτισε, μὲ ἐλάχιστες χρονικὲς ἐξαιρέσεις, τὴ λειτουργία τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 9ου αἰῶνα ὡς τὰ μέσα τοῦ 11ου.
Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη καὶ μετά, ἡ αὐτοκρατορία ἄρχισε νὰ παίρνει τὸ δρόμο τῆς παρακμῆς. Ἤδη, εἶχε δεχθεῖ τὸ πρῶτο σοβαρὸ χτύπημα στὰ ἀνατολικά της ἐδάφη (μετὰ τὴν κρίσιμη ἧττα ἀπὸ τοὺς Σελτζούκους Τούρκους στὸ Ματζικέρτ, τὸ 1071), ἐνῷ ἀπὸ τὴ δύση εἰσέβαλλαν συνεχῶς οἱ Νορμανδοὶ (τὸ ἴδιο μοιραῖο ἔτος ἔπεσε τὸ Μπάρι, ἡ τελευταία βυζαντινὴ κτήση στὴν Ἰταλία), ἐπιφέροντας μεγάλες καταστροφὲς στὸ κράτος καὶ ἀπὸ τὸ Βορρᾶ οἱ Πατζινάκες καὶ οἱ Κουμάνοι. Εἶχε ἐπίσης μεσολαβήσει ἡ ὁριστικὴ ρήξη μὲ τὴν Ἐκκλησία τῆς Ρώμης (Σχίσμα, 1054), γεγονὸς ποὺ ἀπομόνωσε διπλωματικὰ τὸ Βυζάντιο, ἡ ἐδαφικὴ σμίκρυνση ἀπὸ τοὺς διαδοχικοὺς πολέμους, ἡ οἰκονομικὴ ὀπισθοδρόμηση, ἡ διαφθορά, ἡ ἀνηθικότητα καὶ ἡ ἐσωτερικὴ κρίση. Ἀπὸ τὸ σημεῖο αὐτὸ καὶ μετά, τὸ Βυζάντιο μᾶλλον δὲν ἦταν σὲ θέση νὰ διαμορφώσει ἐπιθετικὴ στρατηγικὴ καὶ ἡ ἐξωτερική του πολιτικὴ στόχευε στὴν ἁπλὴ ἐπιβίωση.
Μετὰ τὴν ἀνάλυση τῶν τριῶν δογμάτων, θὰ δοῦμε ἐπιγραμματικά, παράλληλα μὲ τὰ αἴτια τῆς παρακμῆς, πῶς τὸ Βυζάντιο προσπάθησε νὰ ἀντεπεξέλθει ἀπέναντι στὴ νέα μεγάλη κρίση ποὺ ἀντιμετώπισε ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 11ου αἰῶνα καὶ μετά, χωρὶς ὅμως ἐπιτυχία αὐτὴ τὴ φορά.
Ἡ ἰδεολογία τοῦ Imperium Romanum εἶναι ἡ ἀκριβὴς συνέχιση τῆς ρωμαϊκῆς ἰδεολογίας. Σύμφωνα μὲ αὐτήν, τὸ νὰ εἶσαι Ρωμαῖος σήμαινε πὼς εἶσαι προνομιοῦχος ἀπὸ τὴ μοῖρα, ὅτι ἔχεις τὸ ἱερὸ καθῆκον νὰ φροντίζεις γιὰ τὴν ἀνθρωπότητα. Ὁ Βιργίλιος περιγράφει γλαφυρά: "....Μὰ ΄σὺ Ρωμαῖε, θυμήσου, τοὺς λαοὺς θὰ κυβερνᾶς, θὰ θεμελιώσεις τοὺς κανόνες τῆς εἰρήνης, στοὺς νικημένους θὰ εἶσαι μεγαλόκαρδος, στοὺς ἀλαζόνες τιμωρός, αὐτὲς θὰ εἶναι οἱ δικές σου τέχνες".(4)
Τὸ νέο Imperium Romanum πῆρε δύο ἐκφάνσεις:(5) α) τὴ ρεαλιστική, ποὺ στηρίζεται στὸ ἀξίωμα ὅτι ἡ Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία ἀποτελοῦσε τὴν ἀδιάσπαστη συνέχεια τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, ποὺ ἦταν "καθαρισμένη" μέσῳ τοῦ Χριστιανισμοῦ. Ἔτσι, τὸ Βυζάντιο, ὡς ἄξιος συνεχιστὴς τῶν τιμημένων προγόνων, εἶχε καθῆκον νὰ ξαναφέρει τὴν αὐτοκρατορία στὰ ρωμαϊκὰ ἐπίπεδα καὶ β) τὴν ἰδεαλιστική, ποὺ ἐκδηλώθηκε μὲ τὴν ἐπιθυμία ἀπελευθέρωσης τῶν ὑπόδουλων ἀδελφῶν καὶ ἐπιστροφῆς τους στὰ πάτρια ἐδάφη. Γαλουχημένος μ' αὐτὲς τὶς ἀρχές, ὁ Ἰουστινιανὸς ξεκίνησε ἕναν ἀνελέητο κατακτητικὸ πόλεμο, προσπαθώντας ν' ἀνακτήσει τὰ χαμένα ἐδάφη ποὺ τότε ἄνηκαν στὰ γοτθικὰ φῦλα. Ἡ ἐκκαθάριση τοῦ κόσμου ἀπὸ τοὺς βαρβάρους ἦταν ἀπαραίτητη προϋπόθεση καὶ ἀνάγκη γιὰ τὴ διατήρηση τῆς εἰρήνης, γιὰ τὴν ἐπιβολὴ τοῦ κράτους δικαίου καὶ γιὰ νὰ ἔρθουν ὅλοι οἱ πολιτισμένοι λαοὶ στοὺς κόλπους τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, ποὺ σὰν στοργικὸς πατέρας τοὺς ἀγκαλιάζει ὅλους καὶ τοὺς μαθαίνει τὸν ἑλληνικὸ πολιτισμὸ καὶ τὴ χριστιανικὴ πίστη. Ὁ στόχος ἐπιτεύχθηκε, καθὼς ὡς τὸ 565 (ἔτος θανάτου τοῦ αὐτοκράτορα), εἶχαν καταλυθεῖ τὰ βασίλεια τῶν Βανδάλων, Ὀστρογότθων καὶ Βησιγότθων, ἡ αὐτοκρατορία εἶχε φτάσει στὸ μέγιστό της ἐδαφικῆς της ἐξάπλωσης καὶ παλιὲς ρωμαϊκὲς ἐπαρχίες ἐπέστρεφαν σὲ αὐτοκρατορικὸ ἔλεγχο. Ἡ Μεσόγειος καὶ ἡ Μαύρη Θάλασσα μετατράπηκαν καὶ πάλι σὲ ρωμαϊκὲς λίμνες.
Σ' αὐτὸ τὸ σημεῖο, ἂς δοῦμε τὸ βασικὸ στόχο τῆς ἰδεολογίας τοῦ κυρίαρχου κράτους τοῦ Μεσαίωνα καὶ ἂς τὸ ἀντιπαραβάλλουμε μὲ τὸ βασικὸ στόχο τῆς ἰδεολογίας τῆς μοναδικῆς σύγχρονης ὑπερδύναμης (Η.Π.Α.). Ὁ στόχος, ἔτσι ὅπως προβάλλεται, εἶναι ἀκριβῶς ὁ ἴδιος: βάρβαροι εἶναι καὶ οἱ σύγχρονοι ταραξίες τοῦ διεθνοῦς συστήματος, δηλαδὴ οἱ τρομοκράτες, ἡ Ρωμαϊκὴ αὐτοκρατορία, εἶναι τὸ ἀμερικανικὸ ἔθνος, ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμὸς ἔχει δώσει τὴ θέση του στὸν ἀγγλοσαξονικὸ καὶ ἡ χριστιανικὴ πίστη, στὴ λέξη παγκοσμιοποίηση, τὴ νέα θρησκεία τῆς σύγχρονης ἐποχῆς. Ἡ ἐπίκληση στὶς ἀρχὲς τῆς εἰρήνης καὶ τοῦ δικαίου εἶναι διαχρονικὴ καὶ ἐξυπηρετεῖ πάντα αὐτοὺς ποὺ θέλουν νὰ διαμορφώσουν μία νέα τάξη πραγμάτων. Στὴν ἐπανάληψη καὶ διαχρονικὴ ἰσχὺ τῶν μηνυμάτων τῆς Ἱστορίας, ταιριάζει ἄψογα ἡ ρήση τοῦ Fullbright, ποὺ ἦρθε νὰ ἐξηγήσει μερικοὺς αἰῶνες ἀργότερα τὸν πατριωτισμὸ τοῦ Βιργιλίου: "...ἡ δύναμη τείνει νὰ ταυτιστεῖ μὲ τὴν ἀρετὴ καὶ ἕνα μεγάλο ἔθνος εἶναι ἰδιαίτερα ἐπιρρεπὲς στὴν ἰδέα ὅτι ἡ δύναμή του εἶναι σημεῖο θεϊκῆς εὔνοιας, ποὺ τὸ ἐπιφορτίζει μὲ μία ἰδιαίτερη εὐθύνη γιὰ τὴ τύχη τῶν ἄλλων ἐθνῶν (...) καὶ πῶς θὰ τὰ ἀναπλάσει κατὰ τὴν ἰδίαν αὐτοῦ λαμπρὴ εἰκόνα καὶ ὁμοίωση...".(6)
Ὡστόσο, αὐτὲς οἱ ἐπιτυχίες ποὺ σημειώθηκαν στὸ ὄνομα μίας ἰδεολογίας ἀποτελοῦσαν στὴν οὐσία μία πύρρειο νίκη γιὰ τὸ Βυζάντιο. Ἐκ τῶν ὑστέρων συμπεραίνουμε ὅτι οἱ μακρινὲς αὐτὲς ἐκστρατεῖες δὲν ἀπέβησαν πρὸς τὸ συμφέρον τῆς αὐτοκρατορίας, γιὰ δύο λόγους: α) γιατί οἱ ἐπιχειρήσεις αὐτὲς ἀνάλωσαν σημαντικὲς κρατικὲς δυνάμεις σὲ μέτωπα δευτερευούσης σημασίας, ἀφήνοντας τὸ νευραλγικὸ χῶρο τῆς Μ. Ἀσίας στὸ περσικὸ ἔλεος καὶ β) γιατί ὅπως ἀποδείχθηκε, τὸ Βυζάντιο ἀδυνατοῦσε νὰ ἐπωμιστεῖ τὸ κόστος συντήρησης μίας δεύτερης Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Σύντομα τὰ ἀνακτώμενα ἐδάφη χάθηκαν ὁριστικὰ καὶ μαζὶ μ' αὐτὰ καὶ τὸ ὄνειρο τῆς ἀναβίωσης παλαιῶν μεγαλείων.
Κάνοντας μία νέα παρένθεση καὶ ἔχοντας κατὰ νοῦ τὰ διδάγματα τῆς Ἱστορίας δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ μὴν ἀναρωτηθοῦμε: "μήπως οἱ μακρινὲς ἐκστρατεῖες τῶν Η.Π.Α., σὲ ὁλόκληρο τὸν κόσμο, ἀναλώσουν σημαντικὲς κρατικὲς δυνάμεις"; Ο Paul Kennedy(7) δὲν ἀρνεῖται ὅτι ἡ οἰκονομικὴ δύναμη τῶν Η.Π.Α. φθίνει στὴ σημερινὴ ἐποχὴ καὶ ἕνας ἀπὸ τοὺς βασικοὺς λόγους εἶναι τὸ κόστος συντήρησης τῶν βάσεων ἁπανταχοῦ στὸν κόσμο.(8) Ἡ Ἱστορία καὶ πάλι δικαιώνεται. Μήπως, ἡ κατεύθυνση τῆς ἀμερικάνικης ἐξωτερικῆς πολιτικῆς καὶ ἡ ἀπαξίωση ποὺ δείχνουν οἱ Ἀμερικανοὶ ἰθύνοντες καὶ διαμορφωτές της πρὸς τὴν Εὐρώπη, ἀφήσει αὐτὸ τὸ νευραλγικὸ χῶρο στὸ ἔλεος ἄλλων δυνάμεων; Δὲν ἀποκλείεται ἔτσι στὸ μέλλον καὶ οἱ Ἀμερικανοὶ νὰ ψάχνουν τὰ χαμένα τοὺς μεγαλεία. Ἂς ἐπανέλθουμε ὅμως στὰ βυζαντινὰ χρόνια...
Στὴν ἀνατολή, ἡ δεύτερη ἰσχυρότερη αὐτοκρατορία τῆς ἐποχῆς, ἡ Περσική της δυναστείας τῶν Σασσανιδῶν, ἀπειλοῦσε σοβαρότατα τὴ βιωσιμότητα τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, ἤδη ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 6ου αἰῶνα, μὲ κίνητρα κυρίως οἰκονομικά. Οἱ δύο αὐτοκρατορίες μοιράζονταν ἐκτεταμένα κοινὰ σύνορα, γεγονὸς ποὺ μετέτρεπε τὶς κατὰ καιροὺς διενέξεις σὲ πολυμέτωπους ἀγῶνες. Τὰ ἀποτελέσματα τῶν τοπικῶν αὐτῶν συγκρούσεων θὰ κρίνονταν σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀπὸ τὶς περιφερειακὲς στρατηγικὲς συμμαχίες ποὺ θὰ εἶχαν συνάψει οἱ δύο αὐτὲς ὑπερδυνάμεις τῆς ἐποχῆς. Γιὰ πρώτη φορὰ μετὰ ἀπὸ πολλὰ χρόνια, ἡ Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία ἐνίωσε τὴν ἀνάγκη νὰ ζητήσει τὴ βοήθεια τρίτης δύναμης προκειμένου νὰ κάμψει τὴν ἀντίσταση τοῦ ἐχθροῦ.(9) Ἡ μέθοδος αὐτὴ στιγμάτιζε ἀπὸ ΄δῶ καὶ στὸ ἑξῆς τὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τοῦ Βυζαντίου ὡς τὸ τέλος του. Παράλληλα, ἡ ἀδυναμία ἐξάρθρωσης ἢ χειραγώγησης ὅλων τῶν βαρβαρικῶν φυλῶν σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν πρωτοφανῆ ὡς τότε ἐπιτυχία τῶν Βουλγάρων νὰ δημιουργήσουν ἀναγνωρισμένο εἰδωλολατρικὸ κράτος μέσα στὶς κτήσεις τῆς αὐτοκρατορίας (681), ἔστρεψαν τὸ Βυζάντιο πρὸς τὴ διεύθυνση διατύπωσης ἑνὸς καινούριου Δόγματος, αὐτὸ τῆς Κοινοπολιτείας.
Στόχος τοῦ νέου Δόγματος ἦταν ἡ δημιουργία μίας διεθνοῦς κοινότητας μὲ κέντρο τὸ Βυζάντιο, μίας κοινότητας ποὺ θὰ βρίσκονταν κάτω ἀπὸ τὴν ἄμεση ἐπιρροὴ τῆς Κωνσταντινούπολης. Μ' αὐτὸ τὸν τρόπο ἡ αὐτοκρατορία μονιμοποίησε, κατὰ κάποιο τρόπο, τοὺς συμμάχους της. Βέβαια αὐτὴ ἡ Βυζαντινὴ Κοινοπολιτεία, δὲν σήμαινε βυζαντινὴ κυριαρχία ἀπέναντι σ' αὐτοὺς τοὺς λαοὺς τῆς κοινότητας, ὅπως σήμαινε τὸ Imperium Romanum. Ἁπλὰ σήμαινε, κατὰ κάποιο τρόπο, πολιτιστικὴ ὑποταγή τους.(10) Αὐτὴ ἡ Κοινοπολιτεία, αὐτὴ ἡ "Μεσαιωνικὴ Κοινότητα Ἀνατολικοευρωπαϊκῶν ἐθνῶν", ὅπως τὴ χαρακτήρισε ὁ Οbolensky(11), μὲ μία πιὸ χαλαρὴ διάσταση, μᾶς θυμίζει σήμερα τὸ ΝΑΤΟ καὶ βεβαίως "γιὰ νὰ ἦταν ἐπιτυχὴς θὰ ἔπρεπε τὸ Βυζάντιο νὰ ἐξασφαλίσει ὀφέλη στοὺς ὑποτελεῖς του", ὅπως σήμερα οἱ Η.Π.Α.(12)
Τὰ ὀφέλη αὐτὰ ἐξασφαλίστηκαν μέσῳ μίας διαδικασίας νομιμοποίησης, καθιστώντας τὴν αὐτοκρατορία τὸ κέντρο τῶν διεθνῶν σχέσεων. Μέσα ἀπὸ τελετουργίες, συμβολισμούς, μύθους, προπαγάνδα, πολιτιστικὴ διείσδυση καὶ διπλωματικὲς πρακτικές, τὸ Βυζάντιο κατάφερε νὰ ἀποκτήσει μία εἰδικὴ βαρύτητα στὴ διεθνῆ σκηνὴ ποὺ πήγαζε ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας καὶ νὰ πείσει γιὰ τὴν ἀποστολή του. Ἔδειξε ὅτι ἀποτελεῖ τὸ σταθερὸ παράγοντα τοῦ διεθνοῦς συστήματος, ἐνέπνευσε σὲ ὅλους τους λαοὺς- μέσῳ τῆς ἐπίδειξης τῆς ἰσχῦος τοῦ- σεβασμό, θαυμασμό, φόβο καὶ τελικὰ ἔμμεση ὑποταγή. Κανένας παίχτης τοῦ διεθνοῦς συστήματος δὲ μποροῦσε νὰ λειτουργεῖ καὶ νὰ δρᾶ μέσα σ' αὐτό, χωρὶς νὰ λαμβάνει ὑπόψη τοῦ τὴν ἀντίδραση τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας. Ὅλοι οἱ πολιτισμένοι λαοὶ ζητοῦσαν ἀναγνώριση ἀπὸ τὸ Βυζάντιο. Ὅλοι οἱ πολιτισμένοι ἡγέτες ζητοῦσαν τὴν παράδοση κάποιου τίτλου, προνομίων ἢ εὐνοϊκῆς μεταχείρισης ἀπὸ τὸ Βυζαντινὸ αὐτοκράτορα. Ζητοῦσαν δηλαδὴ νομιμοποίηση. Ἡ αὐτοκρατορία ἀντάλλαζε αὐτὴ τὴν παραχώρηση νομιμοποίησης μὲ στρατηγικῆς κυρίως φύσεως πλεονεκτήματα, ὥστε νὰ ἀντισταθμίζει τὴ συνήθως ἰσχυρότερη στρατιωτικὴ δύναμη τοῦ ἀντιπάλου.
Σὲ ὁρισμένες βέβαια περιπτώσεις, χρήσιμες ἀποδείχθηκαν οἱ μυστικὲς διπλωματικὲς τακτικὲς καθὼς καὶ οἱ ἀπειλές, οἱ πρακτικὲς ἐκφοβισμοῦ τοῦ ἐχθροῦ καὶ οἱ δωροδοκίες. Τέθηκαν ὅμως μόνο ὑπὸ τὸ πλαίσιο τῆς εὐέλικτης βραχυχρόνιας πολιτικῆς, ὅταν λόγω ἐλλείψεως χρόνου, οἱ συμμαχίες ἔπαιρναν τὸ χαρακτῆρα ἄτυπης συνεννόησης γιὰ τὴν ἀποφυγὴ ἑνὸς κινδύνου. Οἱ συμμαχίες καὶ συμφωνίες τέτοιας φύσεως διαλύονταν ἀμέσως μετὰ τὴν λήξη τῆς "ἐπαγγελματικῆς" συνεργασίας καὶ δὲν ἦταν λίγες οἱ περιπτώσεις στὴ βυζαντινὴ ἱστορία ὅπου δύο πρώην σύμμαχοι γίνονταν σὲ σύντομο χρονικὸ διάστημα (ἀκόμα καὶ μηνῶν) ἄσπονδοι ἐχθροί.
Τὸ καθεστὼς νομιμοποίησης ὅμως, εἶχε πιὸ μακροχρόνια ἀποτελέσματα. Ἐξασφάλιζε μόνιμα στηρίγματα καὶ λειτουργοῦσε σὰν ἀσπίδα προστασίας ἀπέναντι στὶς "μακιαβελικές", σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις, ἐκφάνσεις τῆς βυζαντινῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς, διαιωνίζοντας τὸ κῦρος τῆς αὐτοκρατορίας.
Τὴν ἴδια περίοδο ποὺ τὸ Βυζάντιο ἔχτιζε τὴν κοινοπολιτεία του, κάτοχοί της περσικῆς κληρονομιᾶς στὴν ἀνατολὴ χρίζονταν οἱ Ἄραβες. Ἡ ἐπιβίωση τῆς ἴδιας της αὐτοκρατορίας διακινδύνευσε ὅσο ποτὲ ἄλλοτε μέχρι τὸ 1204. Οἱ χαλῖφες κατέκτησαν τὴ μία μετὰ τὴν ἄλλη τὶς ἀνατολικὲς βυζαντινὲς ἐπαρχίες μέσα σὲ σύντομο χρονικὸ διάστημα, ἀναγκάζοντας τὸ Βυζάντιο νὰ ἀναθεωρήσει καὶ νὰ ἐγκαταλείψει τὰ μεγαλεπήβολα ὁράματα τῆς Pax Romana, τουλάχιστον γιὰ τὴν παροῦσα φάση. Γιὰ πρώτη φορὰ οἱ Βυζαντινοὶ ἐνίωσαν τὴν ἴδια τοὺς τὴν ὑπόσταση νὰ διακυβεύεται. Βρέθηκαν ἑνωμένοι ὅσο ποτέ, κάτω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἀνάγκη νὰ ὀρθώσουν τὸ ὑψηλὸ πατριωτικό τους φρόνημα. Οἱ Ἴσαυροι αὐτοκράτορες προσπάθησαν νὰ ἐφαρμόσουν πολιτικὴ ἡ ὁποία θὰ ἀφυπνοῦσε τὶς χαμηλὲς κοινωνικὲς τάξεις ὑπὲρ ἑνὸς πρωτοφανοῦς ξεσηκωμοῦ. Λειτουργώντας σὰν ἕνα εἶδος κομμουνιστικοῦ, φιλολαϊκοῦ μανιφέστου, ἡ πολιτικὴ τῆς δυναστείας τόνισε τὴν ἀναγκαιότητα τῶν φτωχῶν νὰ ἐπαναστατήσουν, νὰ πολεμήσουν γιὰ νὰ σώσουν τὴν περιουσία τους. Βάση τοῦ ἐγχειρήματος ὑπῆρξαν ἡ δικαιοσύνη καὶ ἡ καλλιέργεια ἑνὸς κλίματος ποὺ θὰ στήριζε τὸν ἀγῶνα. Στὰ πλαίσια αὐτῆς τῆς ἀντίληψης, οἱ Ἴσαυροι ξέφυγαν ἀπὸ τὶς καθιερωμένες νόρμες, προκάλεσαν καὶ ἀνέτρεψαν τὴν κοινωνία, εἰσάγοντας μία εἰκονομαχικὴ πολιτική, καθὼς οἱ ἀγροτικοὶ πληθυσμοὶ τῆς Ἀνατολῆς, "ἐπηρεάζονταν ἀπὸ τὴν αὐστηρότητα τῶν ἀνεικονικῶν αἱρέσεων".(13) Αὐτὸς ὁ ἀγῶνας εἶχε δύο μορφές, καθὼς παράλληλα μὲ τὴν προσπάθεια γιὰ τὴ σωτηρία τοῦ κράτους, ἔγινε καὶ προσπάθεια γιὰ τὴ σωτηρία τοῦ Χριστιανισμοῦ ἀπὸ τοὺς ἄπιστους Ἀγαρηνούς. Γεννήθηκε ἔτσι ὁ βυζαντινὸς ἐθνικισμός, ἡ βυζαντινὴ ἀπάντηση στὸν Ἱερὸ Πόλεμο τοῦ Ἰσλάμ, καὶ μέσα ἀπ' αὐτὸν ἐγκαινιάστηκε ἡ περίοδος στρατικοποίησης τῶν κοινωνικῶν δομῶν τοῦ κράτους. Οἱ ἐκστρατεῖες ἀπὸ ἐδῶ καὶ στὸ ἑξῆς "σταυροφοριοποιήθηκαν" καὶ ἡ πατριωτικὴ ἰδέα ἔμεινε χαραγμένη στὶς βυζαντινὲς ψυχὲς ὡς τὸ τέλος. Πλέον, ὁ πόλεμος ποὺ γίνονταν γιὰ τὸ Χριστὸ ἦταν πιὸ ἱερὸς ἀπὸ τὸν πόλεμο ποὺ γίνονταν γιὰ τὴν ἀνασύσταση τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας.
Ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 8ου αἰῶνα, ὁ χαρακτῆρας τῆς διπλωματίας καὶ τῆς διαμόρφωσης τοῦ Βυζαντινοῦ Κοινοπολιτισμοῦ, πῆρε ἄλλη μορφή. Ἡ κύρια αἰτία αὐτῆς τῆς ἀλλαγῆς ἦταν ἡ μορφοποίηση τῶν χριστιανικῶν καθεστώτων στὴ Δύση καὶ στὴ συνέχεια, ἡ ἄνοδος τῶν Μακεδόνων αὐτοκρατόρων στὸ θρόνο τῆς Πόλης. Ἡ "συναρμολόγηση" τῆς Ἁγίας Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας τοῦ Γερμανικοῦ Ἔθνους ἀπὸ διάσπαρτα φεουδαρχικὰ κρατίδια, ἡ σταδιακὴ ἀνεξαρτητοποίηση τῆς Παπικῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τὸν ἔλεγχο τοῦ Πατριαρχείου καὶ ἡ ἀναβίωση παλιῶν αὐτοκρατορικῶν τάσεων, ἦταν οἱ τρεῖς κύριοι παράγοντες "χριστιανοποίησης" τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς ἀλλὰ καὶ συρρίκνωσης τῶν ἐπεκτατικῶν σχεδίων.
Ἡ Μακεδονικὴ Δυναστεία ποὺ ἀναλαμβάνει τὶς τύχες τοῦ κράτους ἀπὸ τὸ 867, ἐπαναφέρει στὸ προσκήνιο καὶ καθιστὰ ἀπαρέγκλιτο ὁδηγὸ τῆς ἐξωτερικῆς της πολιτικῆς τὶς ἐντολὲς τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου. Ἡ πολιτικὴ αὐτὴ στηρίζονταν στὴν ἀντίληψη ὅτι ἡ μεταφορὰ τῆς πρωτεύουσας ἀπὸ τὴ Ρώμη στὸ Βυζάντιο, ἰσοδυναμοῦσε μὲ ἀποκοπῆ τῆς Ἀνατολικῆς ἀπὸ τὴ Δυτικὴ Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία. Ἄρα ἡ δύση εἶναι ἀπὸ μόνη της ὑπεύθυνη γιὰ τὴν πτώση της. Χαρακτηρίστηκε ἀπὸ τὴ μετατόπιση τῶν ἐνδιαφερόντων τοῦ κράτους πρὸς τὰ ἀνατολικὰ καὶ στὴν ἐγκατάλειψη τυχὸν ἀλυτρωτικῶν σχεδίων γιὰ ἀνάκτηση τῆς Ρώμης καὶ δυτικὴ ἐπέκταση.(14) Ἡ ἰουστινιάνεια reconquista καὶ ἡ οἰκουμενικότητα τοῦ παρελθόντος ἀποκηρύχθηκαν καὶ παρανομοποιήθηκαν, ἐνῷ ἡ ἀνατολικὴ Εὐρώπη καὶ ἡ Ἀσία ἔγιναν χῶρος ἄσκησης βυζαντινῆς ἐπιρροῆς. Ἡ ἐπέκταση πρὸς τὴν περιοχὴ αὐτὴ ἔπρεπε νὰ εἶναι ἀπεριόριστη. "Ὁ αὐτοκράτορας πρέπει νὰ ἀνακτήσει τὰ χαμένα ἀγαθὰ"(15 , λέει ὁ Πατριάρχης Φώτιος (ὅπερ καὶ ἐγένετο ὡς τὰ μέσα τοῦ 11ου αἰῶνα). Ταυτόχρονα, ὁ ρόλος τῶν Φράγκων καὶ τοῦ Πάπα στὴν αὐτοκρατορικὴ αὐλὴ ἀναβαθμίστηκαν, ἐνῷ οἱ δυτικὲς ἐδαφικὲς ἀπώλειες ὑποβαθμίστηκαν (ὅπως αὐτῆς τῆς Ραβέννας, τὸ 751). Ἡ νοοτροπία αὐτὴ βάραινε ἰδιαίτερα στὶς συνειδήσεις τῶν ἀνθρώπων τοῦ 10ου αἰῶνα, καθὼς στὸν Μέγα Κωνσταντῖνο χρωστοῦσε ὅλος ὁ Μεσαίωνας τὴ χριστιανική του θρησκεία.
Ὑπάρχει ὅμως μία διαφορὰ ἀπὸ τὴν καθαρὴ πολιτικὴ τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου. Οἱ Μακεδόνες αὐτοκράτορες νομιμοποίησαν καὶ ἐπέτρεψαν σὲ μία καὶ μοναδικὴ περίπτωση τὴν καταστρατήγηση τῆς Κωνσταντίνειας Δωρεᾶς καὶ τὴν ἐπέκταση πρὸς τὴ Δύση: ὅταν αὐτὴν τὴν ἐγκρίνουν τὰ χριστιανικὰ βασίλεια. Ἔτσι, τὸ Βυζάντιο κέρδισε τὰ σημαντικὰ θέματα τῆς Λογγοβαρδίας καὶ τῆς Δαλματίας, προκειμένου νὰ ἀντιμετωπίσει ἐπιτυχῶς τοὺς Ἄραβες, προστατεύοντας μ' αὐτὸν τὸν τρόπο φραγκοκρατία καὶ παποσύνη. Καμία ὡστόσο περαιτέρω διεκδίκηση ἐδαφικῆς προσαύξησης πέρα ἀπ' αὐτὴ ποὺ διατυπώθηκε καθαρὰ στὶς συνθῆκες ποὺ ὑπέγραψε ὁ Βασίλειος Ἃ' (867-886) δὲν ἐπετράπη. Μιλᾶμε συνεπῶς γιὰ μία περιορισμένη βυζαντινὴ οἰκουμένη. Ὁ Τηλεμαχος Λουγγὴς περιέγραψε τὸ χαρακτῆρα τῆς μακεδονικῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς ὡς: "...τὸ σπουδαιότερο πανόραμα πολιτικῆς ἰδεολογίας ποὺ γνώρισε ποτὲ ὁ Μεσαίωνας...".(16)
Ἡ νοοτροπία αὐτὴ τῶν Μακεδόνων αὐτοκρατόρων, δέχθηκε τὴ δριμύτατη ἐπίθεση τῆς ἀντιπολίτευσης καὶ ἰδίως τοῦ Ρωμανοῦ Λεκαπηνοῦ, ποὺ διετέλεσε καὶ αὐτοκράτορας τὴν περίοδο 919-944. Ὁ τελευταῖος ὑπονόμευσε τὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τῶν Μακεδόνων, ἐπιδιώκοντας χωρὶς ἐπιτυχία τὴν ἀνάκτηση ὅλης της Ἰταλίας, ἐνῷ στέρησε ἀπὸ τὴν αὐτοκρατορία σημαντικὰ κάστρα στὴν Ἀνατολή, σύμφωνα μὲ τὸν Κωνσταντῖνο Ζ' Πορφυρογέννητο.(17)
Παράλληλα στὰ χρόνια αὐτά, ἀναβαθμίστηκε ὁ ρόλος τῆς Ὀρθοδοξίας, ὡς συνέπεια τῆς "σταυροφοριοποίησης" τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς τῆς προηγούμενης περιόδου. Τὴν ἐποχὴ ἐκείνη, μιλᾶμε πλέον γιὰ δύο ἐκκλησιαστικοὺς πόλους, τοὺς πρώιμους Καθολικοὺς καὶ τοὺς Ὀρθοδόξους καὶ τρία θεοκρατικὰ κράτη. Ἡ Καρολίγγεια Αὐτοκρατορία καὶ τὸ κοσμικὸ κράτος τοῦ Πάπα ἐνδιαφέρονταν νὰ ἐπεκτείνουν τὸ σύστημα συμμαχιῶν τους, ἀπειλώντας τὸ βυζαντινοκεντρικὸ σύστημα νομιμοποίησης. Καὶ σὰν νὰ μὴν ἔφτανε αὐτό, ἰδιοποιήθηκαν τὸν τίτλο τοῦ μοναδικοῦ κληρονόμου τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, ποὺ ἄνηκε δικαιωματικῶς στὸ Βυζάντιο. Καθολικοὶ ἱεραπόστολοι ἔφθασαν στὰ Βαλκάνια καὶ στὴν Ἀνατολικὴ Εὐρώπη, περιοχὲς ποὺ ὡς τότε βρίσκονταν ὑπὸ τὴ βυζαντινὴ σφαῖρα ἐπιρροῆς, ἐπιζητώντας νὰ ἐκχριστιανίσουν τους ὡς τότε ἡμιβάρβαρους καὶ βάρβαρους λαούς. Ὁ ἐκχριστιανισμὸς τοὺς ἰσοδυναμοῦσε μὲ πολιτιστικὴ ὑποδούλωση καὶ ταύτιση, καθὼς παράλληλα μὲ τὴ θρησκεία, τὰ δύο μέρη ἀσπάζονταν πιὰ κοινὲς παραδόσεις καὶ ἤθη.
Τὸ Βυζάντιο δὲν μποροῦσε νὰ μείνει ἀμέτοχο στὶς δυτικὲς προκλήσεις. Ὁπλίστηκε μ' ἕνα ἔντονο πατριωτικὸ καὶ χριστιανικὸ πνεῦμα καὶ εἰσήγαγε στὴν πολιτικὴ τοῦ ἕναν ἱεραποστολικὸ χαρακτῆρα. Ἡ Ὀρθοδοξία ξεπέρασε τὰ σύνορά του κράτους καὶ πῆρε ἕναν νέο, ἕναν οἰκουμενικὸ χαρακτῆρα. Χρησίμευσε ὡς μέσο ἐξάπλωσης τοῦ βυζαντινοῦ πολιτισμοῦ καί, κατ' ἐπέκταση, ὡς μέσο ἄσκησης πολιτικῆς. Ὡς ἀπάντηση στὶς δυτικὲς ἐνέργειες, ἡ αὐτοκρατορία ἔστειλε δικούς της ἱεραποστόλους ποὺ μεταφέρουν τὸ ὀρθόδοξο μήνυμα. Τελικά, μετὰ ἀπὸ μεγάλες ἀντιπαραθέσεις ποὺ λίγο ἔλειψε νὰ προκαλέσουν γενικευμένο πόλεμο καὶ μετὰ ἀπὸ ἕνα σύντομο πρῶτο σχίσμα τὰ ἔτη 863-7, οἱ δύο θρησκευτικοὶ πόλοι μοιράστηκαν ἄτυπα τὶς σφαῖρες ἐπιρροῆς τους: στὴ Δύση, στὴν Κεντρικὴ Εὐρώπη, στὴ Μοραβία ὅπως ἐπίσης καὶ στὸ κράτος τῶν Μαγυάρων, κυριάρχησε ὁ Καθολικισμὸς . στὴ Σερβία, Βουλγαρία καὶ Ρωσία, ἡ Ὀρθοδοξία.(18) Σταδιακὰ δημιουργήθηκε ἕνα δίκτυο ὀρθόδοξων ἐπισκοπῶν, ἄμεσα ἐξαρτημένων ἀπὸ τὶς τοπικὲς μητροπόλεις καὶ τὸ Πατριαρχεῖο τῆς Κωνσταντινούπολης. Πρόκειται γιὰ μία περίοδο μοναδικῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐπιτευγμάτων γιὰ τὴν αὐτοκρατορία. Συνεπῶς, ἡ οἰκουμενικὴ ἀποστολὴ τῆς αὐτοκρατορίας δὲ χάθηκε. Ἄλλαξε ἁπλὰ μορφὴ καὶ ἀπὸ πολιτικὴ μετατράπηκε σὲ πνευματική.
Παράλληλα μὲ τὴ θρησκευτικὴ ἐπιμόρφωση, τὸ Βυζάντιο προώθησε καὶ πνευματική, καθὼς εἰσήγαγε ἕνα νέο ἀλφάβητο στοὺς ὡς τότε ἀπαίδευτους λαοὺς τῆς ἀνατολικῆς Εὐρώπης, φέρνοντάς τους γιὰ πρώτη φορὰ σὲ ἐπαφὴ μὲ τὸ γραπτὸ πολιτισμό. Ὁ αὐτοκράτορας Μιχαὴλ Γ', μὲ ἀπόλυτη ὀξυδέρκεια, σχολίασε τὴν ἐπινόηση τοῦ σλαβικοῦ ἀλφαβήτου, μὲ τὰ λόγια: "... ἕνα δῶρο γιὰ τοὺς Σλάβους πολυτιμότερο καὶ μεγαλύτερο ἀπὸ τὸ χρυσάφι, τὸ ἀσῆμι ἢ τοὺς πολύτιμους λίθους καὶ τὰ ἐφήμερα πλούτη...".(19) Ὁ ἐκχριστιανισμὸς καὶ ὁ ἐκπολιτισμὸς τῶν σλαβικῶν λαῶν φανέρωσε ἔκδηλα τὴν πολιτιστικὴ ἀνεκτικότητα ποὺ διέκρινε τὴ Βυζαντινὴ αὐτοκρατορία καὶ ἀποτέλεσε ὡς σήμερα τὴ σπουδαιότερη κληρονομιὰ ποὺ ἄφησε ὁ μεσαιωνικὸς ἑλληνισμός.
Ὁ νέος χαρακτῆρας τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς ποὺ περιγράφηκε, συνιστᾶ τὸ Δόγμα τῆς Περιορισμένης Οἰκουμένης καὶ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Χριστιανισμοῦ. Τὸ Δόγμα αὐτὸ ποὺ χαρακτηρίστηκε ἀπὸ ἰμπεριαλιστικὲς τάσεις στὴν ἀνατολή, εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τὴν ἐνίσχυση τοῦ πληγωμένου γοήτρου τῆς αὐτοκρατορίας, τὴν ἰσχυροποίηση τοῦ κράτους σὲ ὅλους τους τομεῖς, καὶ τὴν ἐδαφικὴ ἐπέκταση ποὺ γιὰ πρώτη φορὰ μετὰ τὰ χρόνια του Ἰουστινιανοῦ Ἅ', πῆρε τέτοιες διαστάσεις. Ὡς τὸ τέλος τοῦ 9ου αἰῶνα, ἡ Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία ἀσκοῦσε πολιτικὴ ἐπικυριαρχία στὴ Βενετία καὶ τὴν Δαλματία, καὶ πολιτικὴ καὶ πνευματικὴ στὴ Σερβία καὶ στὴ Βουλγαρία.
Ἡ ἀνάκτηση τῆς ἀξιοπρέπειας ὅμως, ὁδηγεῖ στὴν ὑπερηφάνεια. Καὶ ἡ ὑπερηφάνεια ἀπὸ τὴν ἀλαζονεία δὲν ἀπέχουν πάρα πολύ. Οἱ ἐπιτυχίες δηλητηρίασαν τὸ βυζαντινὸ τρόπο σκέψης καὶ πολιτικῆς, τόσο πολύ, ποὺ σιγὰ-σιγὰ φανάτισαν τοὺς ἰθύνοντες τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς τοῦ κράτους καὶ τοὺς ἔστρεψαν στὴν υἱοθέτηση ὑπεροπτικῶν στάσεων καὶ ρατσιστικῶν συμπεριφορῶν --ποὺ ἐκφράστηκαν μὲ δηλώσεις τύπου Νικηφόρου Φωκᾶ: "...ἡ κυριαρχία τῶν Θαλασσῶν εἶναι δική μου..."(20) -- μὲ ἀποτέλεσμα τὴν ἐπιδείνωση τῶν σχέσεων τοῦ κράτους μὲ τοὺς γειτονικοὺς λαούς. Πρὸς τὸ τέλος τοῦ 11ου αἰῶνα, τὸ Βυζάντιο ἦρθε ἀντιμέτωπο μὲ μία νέα, τρίτη γενιὰ ἐχθρῶν: τοὺς Τούρκους ἀνατολικὰ καὶ τοὺς Νορμανδοὺς δυτικά.
Παράλληλα, ἡ στάση τῆς Ἐκκλησίας ἀπέναντι στοὺς ἄλλους "κατώτερους" χριστιανούς, καθὼς καὶ οἱ ἀμοιβαῖες προσπάθειες τῶν δύο χριστιανικῶν πόλων γιὰ τὴν πρωτοκαθεδρία στὸ χριστιανικὸ θῶκο, τραυμάτισαν θανάσιμα τὸ χριστιανικὸ ἔθνος καὶ ὁδήγησαν στὸ ὁριστικὸ Σχίσμα τῶν δύο Ἐκκλησιῶν, τὸ 1054. Τὸ ἀμοιβαῖο ἀνάθεμα πάπα καὶ πατριάρχη ἀποτέλεσε ἕνα καίριο πλῆγμα γιὰ τὴν αὐτοκρατορικὴ φήμη καὶ συνέδραμε στὴν ἀπομόνωση τοῦ Βυζαντίου τοὺς μετέπειτα αἰῶνες, παίζοντας καθοριστικὸ ρόλο στὴ πτώση του.
Ἀπέναντι στοὺς νέους θανάσιμους κινδύνους καὶ τὶς οἰκτρὲς συνθῆκες, τὸ κράτος προσγειώθηκε ἀνώμαλα ἀπὸ τὶς ὀνειροβασίες τοῦ ἰσχυροῦ, ἐνίωσε ἀποξενωμένο ἐξαιτίας τοῦ Σχίσματος, ἀποκήρυξε τὸ λατινισμὸ καὶ προσπάθησε νὰ ἐπιζήσει, ἐπιστρατεύοντας καὶ πάλι τὶς πατριωτικές του τάσεις μὲ τὴ μορφὴ μίας πρώιμης ἀναγέννησης. Γιὰ πρώτη φορά, ἡ αὐτοκρατορία συνειδητοποίησε τοὺς δεσμούς της μὲ τὴν ἑλληνικὴ ἀρχαιότητα, ἐξαιτίας τῆς ἑλληνοφωνίας της, ἔψαξε τὶς παλιὲς τὶς ρίζες, ξεθάβοντας ἀπὸ τὶς σκόνες τὴν ἑλληνικὴ ἀρχαιότητα καὶ τὶς ἐπιτεύξεις της, ὥστε νὰ ἐξυψώσει τὸ πτοημένο ἠθικό του λαοῦ. Οἱ Βυζαντινοὶ γνώρισαν πιὰ τὴν ἑλληνικὴ παιδεία, τὴν ταύτισαν μὲ τὴν ὀρθοδοξία καὶ ἔπαψαν νὰ χρησιμοποιοῦν τὸν ὄρο "Ἕλληνας" μὲ ἀρνητικὸ περιεχόμενο, ὑπαινισσόμενοι τὴν εἰδωλολατρία (11ος αἰῶνας). Τὸ ἑλληνικὸ πνεῦμα κατέκτησε τὸ ρωμαϊκὸ ἰδεῶδες, ποὺ πλέον τὸ διεκδικοῦσε ἡ Δύση.(21)
Συγχρόνως, μετὰ τὶς πρῶτες ἀποτυχίες καὶ ἐδαφικὲς ἀπώλειες τοῦ 11ου αἰῶνα, ἡ αὐτοκρατορία συσπειρώθηκε πνευματικά, πολιτιστικά, πολιτικὰ καὶ οἰκονομικὰ γύρω ἀπὸ τὴ πρωτεύουσα, ἡ διεθνῆ θέση τῆς ὁποίας ἀναβαθμίστηκε. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ εἶχε δύο συνέπειες: α) τὴ δημιουργία ἑνὸς πολωτικοῦ κλίματος στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ β) τὴν ἐγκατάλειψη τῶν ἐπαρχιῶν.
Ἡ δυναστεία τῶν Κομνηνῶν (1081-1185) εὐνόησε φαινόμενα νεποτισμοῦ καὶ εὐνοιοκρατίας, ὑπὲρ τῆς ἀριστοκρατίας τῆς Πόλης. Ἡ ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τῆς αὐτοκρατορίας διαπνέονταν ἀπὸ ἕνα εἶδος ἀριστοκρατικοῦ πατριωτισμοῦ, ἐνῷ οἱ θεσμοὶ τῆς κοινωνίας στρατικοποιήθηκαν, μὲ τὴν ὅλο καὶ μεγαλύτερη ἀνάμειξη τῶν στρατιωτικῶν στὴ πολιτικὴ ἀρένα. Παρόλα αὐτά, ἡ συγκράτηση τῶν Τούρκων καὶ τῶν Νορμανδῶν ἦταν ἀδύνατη, χωρὶς ἐξωτερικὴ βοήθεια. Τὴν ἴδια ἐποχή, οἱ Βούλγαροι ἐπαναστάτησαν καὶ ἀνασύστησαν τὸ κράτος τοὺς (1186).
Τὸ Βυζάντιο ἀναζήτησε συμμάχους γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τῶν Νορμανδῶν καὶ τῶν Τούρκων. Οἱ Βενετοὶ προσέφεραν τὸ ναυτικό τους, κέρδισαν ὅμως σημαντικὰ ἐμπορικὰ πλεονεκτήματα, ποὺ οὐσιαστικά τους κατέστησαν κύριούς της βυζαντινῆς ἀγορᾶς καὶ σταδιακὰ διαιτητὲς τῆς περιουσίας τοῦ κράτους. Ὁ λαὸς δυσανασχέτησε μὲ τὸν ὑποβιβασμὸ τῆς ποιότητας τῆς ζωῆς του καὶ αὐτό, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν ἐριστικὴ πολιτικὴ τοῦ Πάπα, τὶς νορμανδικὲς εἰσβολὲς καὶ τὶς Σταυροφορίες, ποὺ θεωρήθηκαν καὶ σωστὰ ὡς πολιτικὴ ἔκφραση τοῦ λατινικοῦ ἰμπεριαλισμοῦ, συνέδραμαν στὴν καλλιέργεια ἑνὸς ἀντιλατινικοῦ κλίματος, ποὺ πῆρε δραματικὲς διαστάσεις στὰ χρόνια του Ἀνδρόνικου Κομνηνοῦ (1183-1185). Ὑπῆρχε πλέον σαφὴς ἀντιδιαστολὴ μεταξὺ τῶν ὅρων λατινισμοῦ καὶ ἑλληνισμοῦ. Οἱ Σταυροφορίες, "κατὰ τοῦ κράτους ποὺ προστατεύει καὶ ἀγαπᾶ ὁ Θεός", ἀποτέλεσαν τὴ μέγιστη ἀσέβεια καὶ ἀνοσιούργημα τεραστίων διαστάσεων, κατὰ τοὺς Βυζαντινούς. Ταυτόχρονα ἡ ἀποστολὴ γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῶν Ἁγίων Τόπων, τὸ πρόσχημα δηλαδὴ τῶν Σταυροφοριῶν, ἀποτελοῦσε καὶ αὐτὸ ἀπὸ μόνο τοῦ μέγιστη προσβολή, καθὼς οἱ Βυζαντινοὶ συνέχιζαν νὰ θεωροῦν τοὺς ἑαυτοὺς τοὺς μοναδικοὺς ὑπερασπιστὲς τῆς χριστιανοσύνης καὶ ἄρα τοὺς μόνους ἱκανοὺς νὰ ἀναλάβουν μία τέτοια ἀποστολή. Δυστυχῶς, οἱ προσπάθειες τοῦ Ἀνδρόνικου Κομνηνοῦ γιὰ ἀποδέσμευση ἀπὸ τὴ λατινικὴ ἐπιρροή, δὲν εἶχαν ἀποτέλεσμα. Μετὰ τοὺς Βενετούς, καὶ οἱ Γενοβέζοι, ἀκολουθώντας τὸ παράδειγμά τους ἀφαίμαξαν καὶ αὐτοὶ βυζαντινοὺς πόρους.
Ὁ ἀριστοκρατικὸς πατριωτισμός, ἡ παραμέληση τῶν ἀναγκῶν τοῦ λαοῦ ἀπὸ τὴν αὐλὴ τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ τὸ ὀξὺ ἀντιλατινικὸ πνεῦμα ποὺ διακατεῖχε τὶς ψυχὲς τῶν Βυζαντινῶν πολιτῶν, ἐπέφεραν τὴν ἀπομόνωση τῆς πρωτεύουσας, ἡ ὁποία ἔχασε τὸν ἔλεγχο τῶν ἐπαρχιῶν τῆς αὐτοκρατορίας. Πολλὲς ἀπ' αὐτὲς ἀφομοιώθηκαν ἀπὸ τὸ τουρκικὸ στοιχεῖο, ἐνῷ ἄλλες δὲ δίστασαν ἀκόμα καὶ νὰ παράσχουν ἀφειδῶς τὴ βοήθειά τους κατὰ τοῦ ἴδιου τους τοῦ κράτους. Ἡ κατάσταση ξέφυγε ἀπὸ κάθε ἔλεγχο. Πολλὲς ἐπαρχίες ἀνακήρυξαν δικό τους αὐτοκράτορα, δημιούργησαν δικό τους στρατὸ καὶ ἔκοψαν δικό τους νόμισμα. Συγκροτήθηκαν ἔτσι, μικρὰ τοπικὰ βυζαντινὰ κράτη, διοικούμενα ἀπὸ τοπικοὺς ἄρχοντες, ἀποσπασμένους ἀπὸ τὸν ἔλεγχο τῆς ἀνάλγητης πιὰ πρωτεύουσας. Ὁ στρατὸς διασπάστηκε, ἀποδυναμώθηκε καὶ τελικὰ κατέρρευσε. Ὁ θρίαμβος τοῦ λατινικοῦ ἰμπεριαλισμοῦ ἔτσι, ὁλοκληρώθηκε τὸ 1185 μὲ τὴν ἅλωση τῆς Θεσσαλονίκης ἀπὸ τοὺς Νορμανδοὺς καὶ τὸ 1204, μὲ αὐτὴν τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς Σταυροφόρους. Ὁ ἐπαρχιακὸς πατριωτισμός, τότε λοιπόν, ἦταν αὐτὸς ποὺ διαποτίστηκε μὲ τὴν ἑλληνορθόδοξη ἰδέα- ποὺ ἦταν τώρα πιὸ δυνατὴ ἀπὸ ποτὲ- καὶ ξεκίνησε ἕναν ἱερὸ πόλεμο μὲ σκοπὸ τὴν ἀντεκδίκηση καὶ τὴν ἀναγέννηση τῆς αὐτοκρατορίας μέσα ἀπὸ τὶς στάχτες της, μέχρι τὸ μοιρολατρικὸ φινάλε τοῦ 1453.(22)
Ὑπακούοντας στὴ βασικὴ πολιτικὴ ἰδεολογία ποὺ κληρονόμησε ἀπὸ τὴ Ρώμη, τὸ Βυζάντιο προσέδωσε στὸν ἑαυτὸ τοῦ ρόλο οἰκουμενικὸ καὶ σταυροφορικὸ καὶ ἐπιδίωξε νὰ συγκροτήσει μία διεθνῆ τάξη μὲ βάση τὶς ἐσωτερικές του ἀξίες. Μέσα ἀπὸ αἰῶνες παγκόσμιας πρωτοκαθεδρίας, ἀντιμετώπισε ἕνα θεμελιώδη μετασχηματισμό: τὴ μετατροπή του ἀπὸ ρωμαϊκὴ πολιτεία σὲ ἑλληνοχριστιανικὸ κράτος. Ἡ σταδιακὴ αὐτὴ ἀλλαγή, ποὺ συντάραξε ὁλόκληρη τὴ δομὴ τῆς αὐτοκρατορίας, δὲν ἐπηρέασε ἰδιαίτερα τὸ χαρακτῆρα τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς, ἔγινε ὅμως ἐμφανὴς στὸν τρόπο χειραγώγησης τῶν ἐθνικῶν θεμάτων. Ἡ ἰμπεριαλιστικὴ κατακτητικὴ πολιτικὴ τῆς Ρώμης, ἔδωσε τὴ θέση της στὴν ἀφομοιωτικὴ πολιτική, μέσῳ τῆς κατασκευῆς καὶ τῆς ἐξάπλωσης ἑνὸς βυζαντινοκεντρικοῦ δικτύου ἐπιρροῆς. Ἡ μέθοδος προσέγγισης καὶ μετάλλαξης τῶν "βαρβάρων" ποὺ υἱοθετήθηκε, ἦταν ὁ ἐκχριστιανισμὸς σὲ πρώτη φάση καὶ ὁ ἐξελληνισμὸς σὲ δεύτερη. Στὸ πολυπρισματικὸ διεθνὲς σύστημα τῆς μεσαιωνικῆς ἐποχῆς ὅμως, ποὺ κυριαρχοῦσαν τὰ στοιχεῖα τῆς βίαιης ἀνατροπῆς καὶ τῆς πολιτιστικῆς ἀμφισβήτησης, οἱ στόχοι τῆς αὐτοκρατορίας πέρασαν μέσα ἀπὸ πολλὲς σκληρὲς καὶ ἀναπάντεχες δοκιμασίες. Μέσα ἀπὸ συνθῆκες διαρκοῦς τήξης τοῦ status quo, βραχυχρόνιων ζυμώσεων, ἀντιζηλιῶν, ἀνακατατάξεων καὶ ἐπανατοποθετήσεων, ἡ ἰδιόμορφη, πολύπλοκη καὶ καλοσχεδιασμένη διπλωματικὴ πρακτική της αὐτοκρατορίας, ποὺ διατηροῦσε σταθερὴ ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια τὴν πολιτικὴ ἰδεολογία πρὸς τὴν ἐκπλήρωση τοῦ Βυζαντινοῦ Οἰκουμενισμοῦ, παρήκμασε καὶ ἀλλοιώθηκε. Οἱ ἐσωτερικοὶ φόβοι καὶ οἱ ἔριδες καὶ τὸ ὑπερβολικὸ καὶ ἀδικαιολόγητο αἴσθημα ἀσφάλειας, προκάλεσαν ἐσωστρέφεια καὶ ἐφησυχασμό, ἐπιτρέποντας τὴ σταδιακὴ παρείσφρηση ξένων στοιχείων. Ἡ ἀπώλεια ταυτότητας καὶ πολιτικοῦ προσανατολισμοῦ τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας ἦταν αὐτὴ ποὺ τὴν ὁδήγησε τελικὰ στὴν πτώση της.
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ἀρβανιτόπουλος, Κωνσταντῖνος. Ἡ ἀμερικανικὴ ἐξωτερικὴ πολιτική. Ἀθῆνα: Ποιότητα, 2000.
Γλύκατζη-Ἀρβελέρ, Ἑλένη. Ἡ πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας. 3η Ἔκδοση. Μέτ. Τούλα Δρακοπούλου. Ἀθῆνα: Ψυχογιός. 1988.
Καραγιαννόπουλος, Ἰωάννης. "Ἡ πολιτικὴ θεωρία τῶν Βυζαντινῶν", Βυζαντινὰ τεῦχος 2 (1970) : 37-63.
Κοσμίδης, Δημήτρης. Ἐπιμ. Ἄτλας τῆς Παγκόσμιας Ἱστορίας. Ἀθῆνα: Ἡ Καθημερινή, 1997.
Λουγγής, Τηλεμαχος. Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου, De Administrando Imperio (Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ρωμανόν), μία μέθοδος ἀνάλυσης. Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1990.
Παπασωτηρίου, Χαράλαμπος. Βυζαντινὴ Ὑψηλὴ Στρατηγική, 6ος-11ος αἰῶνας. 3η Ἔκδοση, Ἀθῆνα: Ποιότητα, 2001.
Τσακτσίρας, Λάμπρος καὶ Ζαχαρίας Ὀρφανουδάκης καὶ Μάρθα Θεοχάρη. Ἱστορία Ρωμαϊκὴ καὶ Βυζαντινή. Ἀθῆνα: Ὀργανισμὸς Ἐκδόσεων Διδακτικῶν Βιβλίων, χ.χ.
Φιλίππου, Φίλιππος. "Ὁ βυζαντινὸς Οἰκουμενισμὸς καὶ ἡ ἰδέα ἀνεξαρτησίας τοῦ Ἃ' Βουλγαρικοῦ κράτους πρὶν τὸν ἐκχριστιανισμό", Βυζαντινὸς Δομὸς τεῦχος 5-6 (1991-1992) : 183-188.
Κennedy, Paul. The Rise and Fall of the Great Powers. 2nd Ed. London: Fontana, 1989.
Obolensky, Dimitri. Ἡ Βυζαντινὴ Κοινοπολιτεία. 2 τόμοι. Θεσσαλονίκη, Βάνιας , 1991.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Καραγιαννόπουλος Ἰωάννης, "Ἡ πολιτικὴ θεωρία τῶν Βυζαντινῶν", Βυζαντινά, τεῦχος 2, σὲλ 70
2 ὁ.π.
3 Φιλίππου Φίλιππος, "Ὁ βυζαντινὸς Οἰκουμενισμὸς καὶ ἡ ἰδέα ἀνεξαρτησίας τοῦ Ἃ' Βουλγαρικοῦ κράτους πρὶν τὸν
ἐκχριστιανισμό", Βυζαντινὸς Δομός, τεῦχος 5-6, σὲλ 184
4 Βιργίλιος, Αἰνειάδα, Ἱ, 847-852, ἐλεύθερη ἀπόδοση, ἀπὸ τὸ βιβλίο: Ἱστορία Ρωμαϊκὴ καὶ Βυζαντινή, σέλ.67
5 Γλύκατζη-Ἀρβελέρ, Ἡ πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, σέλ. 20
6 Fullbright J.W., Ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Κωνσταντίνου Ἀρβανιτόπουλου, Ἡ ἀμερικανικὴ ἐξωτερικὴ πολιτική, ὀπισθόφυλλο
7 Πρόκειται γιὰ σύγχρονο Ἀμερικανὸ ἱστορικὸ καὶ καθηγητὴ στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Υale.
8 Στὸ βιβλίο τοῦ ὁ Paul Κennedy, The Rise and Fall of the Great Powers, σέλ. 665-698, περιγράφει τὶς συνέπειες
τῆς στρατηγικῆς ὑπερεπέκτασης τῶν Η.Π.Α. καὶ τὶς συγκρίνει μὲ ἄλλες Μεγάλες Δυνάμεις τοῦ παρελθόντος.
9 Γιὰ τὴν ἀκρίβεια ἡ δεύτερη. Εἶχε προηγηθεῖ ἡ συσπείρωση ὅλων τῶν τότε γνωστῶν δυνάμεων γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τῶν Οὕννων,
τὸ 451 στὰ Καταλαυνικὰ Πεδία.
10 Παπασωτηρίου Χαράλαμπος, Βυζαντινὴ Ὑψηλὴ Στρατηγική, σὲλ 210
11 Οbolensky Dimitri, Ἡ Βυζαντινὴ Κοινοπολιτεία, σέλ. 123
12 Παπασωτηρίου Χαράλαμπος, Βυζαντινὴ Ὑψηλὴ Στρατηγική, σὲλ 229
13 Γλύκατζη- Ἀρβελέρ, Ἡ πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας, σέλ. 34
14 Ἡ ἐπίκληση στὴν πολιτικὴ τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου καὶ ἡ στροφὴ πρὸς τὴν ἀνατολή, ἦταν ἐν μέρει καὶ ἀποτέλεσμα
διπλωματικῶν χειρισμῶν τῆς Παπωσύνης. Ὁ παραγκωνισμένος ὡς τότε, Πάπας Λέων Γ', κατάφερε, χρησιμοποιώντας ἕνα ἔγγραφο, τὴν
Κωνσταντίνεια Δωρεὰ καὶ ἐπικαλούμενος τὶς ἐντολὲς τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, νὰ διεκδικήσει τὸ δικαίωμα νὰ χρίζει καὶ αὐτὸς
αὐτοκράτορες. Τὸ 1440, ἀποδείχθηκε ὅτι τὸ ἔγγραφο αὐτὸ ἦταν πλαστό. Γιὰ τὴν Κωνσταντίνεια Δωρεά, βλ. Παπασωτηρίου
Χαράλαμπος, Βυζαντινὴ Ὑψηλὴ Στρατηγική, σέλ. 181 καὶ στὶς ἰστοσελίδες http://www.museumofhoaxes.com/donation.html καὶ
http://www.fordham.edu/halsall/source/donatconst.html
15 Ἑλένη Γλύκατζη- Ἀρβελέρ, Ἡ πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας, σέλ. 50
16 Λουγγὴς Τηλεμαχος, Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου, De Administrando Imperio (Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ρωμανόν), μία μέθοδος
ἀνάλυσης, σέλ. 151.
17 Γιὰ τὴν πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς Μακεδονικῆς Δυναστείας, βλ. Λουγγὴς Τηλεμαχος, Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου, De
Administrando Imperio (Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ρωμανόν), μία μέθοδος ἀνάλυσης
18 Κοσμίδης Δημήτρης (ἐπιμέλεια), Ἄτλας τῆς Παγκόσμιας Ἱστορίας, Ἡ Καθημερινή, σέλ. 101
19 Obolensky Dimitri, Ἡ Βυζαντινὴ Κοινοπολιτεία, σέλ. 252
20 Γλύκατζη-Ἀρβελέρ, Ἡ πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας, σέλ.54
21 ὅ.π. σέλ. 70-75
22 Γιὰ τὴν πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας ἀπὸ τὸ 1054 ὡς τὸ 1204, βλ. Γλύκατζη-Ἀρβελέρ, Ἡ πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας, σέλ.70-118
ΠΗΓΗ:ΑΝΤΙΦΩΝΟ
Σχόλια