Ελεφαντοστέινα ομοιώματα οκτώσχημων ασπίδων. Άνθεια .16ος – 15ος αι. π.Χ.

Ελεφαντοστέινα ομοιώματα οκτώσχημων ασπίδων. Διακοσμητικά στοιχεία προσαρμοσμένα σε έπιπλα ή άλλα αντικείμενα.Άνθεια (θολωτός τάφος).16ος – 15ος αι. π.Χ.

Αρχαιολογικό Μουσείο Μεσσηνίας

Η ΟΚΤΩΣΧΗΜΗ ΑΣΠΙΔΑ
Οι τύποι ασπίδας (αποκαλούμενη «σάκος») που χρησιμοποιούνταν από τους πρώιμους δορυφόρους ήταν ο πυργόσχημος ή πυργοειδής και ο οκτώσχημος, αμφότεροι επινοημένοι στη μινωική Κρήτη.
Αυτές οι ολόσωμες ασπίδες προστάτευαν τον πολεμιστή από το πηγούνι έως τους αστραγάλους. Φαίνεται πως κατασκευάζονταν από πυκνό πλέγμα κλάδων λυγαριάς το οποίο προσαρμοζόταν σε ισχυρό ξύλινο πλαίσιο. Η αναφερόμενη κατασκευή καλυπτόταν με αλλεπάλληλες επενδύσεις δέρματος βοοειδών και, όπως φαίνεται σε θηραική νωπογραφία αιγοειδών. Η ασπίδα κρέμονταν από τον αριστερό ώμο του πολεμιστή, διαγωνίως, με τελαμώνα (δερμάτινο ιμάντα) και είχε τουλάχιστον μια κεντρική λαβή στο εσωτερικό της. Οι δύο ολόσωμοι τύποι ασπίδας χρησιμοποιούντο παράλληλα κατά τον 16ο αι. π Χ.
και μάλλον δεν σχετίζονταν με κάποια ιδιαίτερα σώματα των αιγαίων στρατών. Φαίνεται πως η τυχαία χρήση τους εντός της ίδιος παράταξης oφείλετο στις προσωπικές προτιμήσεις των πολεμιστών και στην κοινωνικοοικονομική τους θέση (επειδή οι οκτώσχημες ασπίδες ήταν ανώτερες τεχνικά από τις πυργόσχημες και επομένως ακριβότερες). Η οκτώσχημη ασπίδα (αποκαλούμενη έτσι λόγω του σχήματος «8») υπήρξε τόσο δημοφιλής ώστε κατέστη επιπρόσθετα έμβλημα εξουσίας και θρησκευτικό-λατρευτικό έμβλημα των Μινωιτών κα των Μυκηναίων, αντιπροσωπευτικό κάποιων (άγνωστων) θεοτήτων.  Ο Αρθουρ Εβανς και άλλοι οι οποίοι ασχολήθηκαν μετά από εκείνον με το πρόβλημα της προέλευσης της συμπέραναν πως οι πρώτοι φορείς της ήταν οι Μινωίτες, από τους οποίους τη παρέλαβαν οι Μυκηναίοι.  Η αρχαιολόγος Δ. Δανιήλίδου, σε σχετική «εξαντλητική» μελέτη της για την οκτώσχημη ασπίδα, συμπέρανε πως εμφανίσθηκε στην Κρήτη το αργότερο κατά την Πρωτομινωική ΙΙ (δεύτερο μισό 3ης προχριστιανικής χιλιετίας) κι πως από εκεί διαδόθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά την Υστεροελλαδική Ι (17ος-ΐ6ος αι. πΧ).  Από εκεί η βελτιωμένη μυκηναϊκή «εκδοχή» της διαδόθηκε στην Κρήτη της Υστερομινωικής I Β ως «δάνειο εξ επιστροφής», από τους Αχαιούς κατακτητές. Η χρήση της οκτώσχημης ως όπλο και λατρευτικό σύμβολο κορυφώθηκε κατά τις Υστεροελελλαδική II και III.

οκτώσχημη ασπίδα

Η οκτώσχημη ασπίδα, σε αντίθεση με την πυργοειδή, έφερε ένα εγκάρσιο ομφαλοειδές κύφωμα στην επιφάνεια της, το οποίο επέτρεπε στον πολεμιστή να το χρησιμοποιεί επιθετικά με στόχο τη διάρρηξη του αντίπαλου «τείχους» ασπίδων.  Επιπρόσθετα, το κυρτό σχήμα της θα ήταν αποτελεσματικό για τον εξοστρακισμό των εχθρικών πληγμάτων ή βλημάτων. Ομως, το κυριότερο χαρακτηριστικό της είναι οι δύο πλάγιες «εγκοπές» στη μέση της, που της έδιναν το σχήμα «8». Εχουν διατυπωθεί αρκετές απόψεις για τη χρησιμότητα τους, αλλά η πιθανότερη είναι πως εξυπηρετούσαν τη χρήση του ξίφους και του δόρατος. Η εγκοπή επέτρεπε στον πολεμιστή να καταφέρει με το ξίφος του νυκτικό πλήγμα στον αντίπαλο από τα πλάγια, εκδοχή που υποστηρίζεται από το γεγονός ότι τα πρώιμα μινωικά-μυκηναϊκά ξίφη ήταν σχεδιασμένα περισσότερο για νυκτικό κτύπημα. Το ίδιο μπορούσε να πράξει και με το δόρυ, καταφέροντας χαμηλό πλήγμα στον αντίπαλο (το υψηλό πλήγμα επιτυγχανόταν με το δόρυ πάνω από την ασπίδα). Γενικά στην παράταξη φάλαγγας των δορυφόρων, οι αναφερόμενες εγκοπές θα δημιουργούσαν ρομβοειδή κενά στο «τείχος» των οκτώσχημων ασπίδων (με τη μία ασπίδα «στηριγμένη» στη διπλανή της), από τα οποία οι δορυφόροι θα μπορούσαν να πλήξουν τους αντιπάλους με ξίφος ή δόρυ. Επίσης, οι εγκοπές μείωναν το βάρος της ασπίδας ανακουφίζοντας τον πολεμιστή. Το μέγεθος των ολόσωμων ασπίδων προσέφερε πλήρη προστασία στον δορυφόρο, ωστόσο συνιστούσε και το κύριο μειονέκτημα τους, επειδή περιόριζε πολύ τις κινήσεις του, αναγκάζοντας τον να μάχεται σχεδόν με στατικό τρόπο. Ωστόσο, αυτό δεν ήταν σημαντικό μειονέκτημα για τις τακτικές της εποχής. Η αλλαγή στις πολεμικές μεθόδους κατά την Υστερη περίοδο, με τις νέες ευέλικτες τακτικές και τις εκτεταμένες ορειχάλκινες θωρακίσεις, οδήγησε την ολόσωμη οκτώσχημη ασπίδα σε αχρησία. Ομως τα αρχαιολογικά τεκμήρια δείχνουν ότι η χρήση της δεν καταργήθηκε παντού.  Ενα κυπριακό αγαλματίδιο του 7ου αι. π.Χ. αναπαριστά πολεμιστή με ολόσωμη οκτώσχημη ασπίδα. Η ασπίδα του ειδωλίου έχει δύο λοβούς ίου οκτώοχημου τροχού, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους με μια ενδιάμεση περιοχή. Γενικά οι οκτώσχημες ασπίδες δεν εξαφανίσθηκαν αλλά υπέστησαν μεγάλη μείωση του μεγέθους τους, προκειμένου να έχουν περίπου την έκταση των νέων μικρότερων ασπίδων της Υστερης περιόδου. Τα περισσότερα ευρήματα απεικόνισης ολόσωμων οκιώσχημων ασπίδων προέρχονται από τη Βοιωτία, όπου φαίνεται πως ήταν δημοφιλέστατες. Είναι επόμενο να επιβίωσε εκεί η οκτώσχημη ως λατρευτικό σύμβολο και ως λειτουργικό όπλο και έτσι να εξελίχθηκε στην πρωτοβοιωτική και τη μεταγενέστερη βοιωτική.
Αρης Στουγιαννίδης
ΕΛΛΑΣ

“Τοιχογραφία με παράσταση «οκτώσχημης ασπίδας»

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Θρησκευτικό Κέντρο της ακρόπολης των Μυκηνών. (13ος αι. π.Χ.) Ύψ. 0,744 μ. Σε λευκό βάθος απεικονίζεται οκτώσχημη ασπίδα που σώζεται σχεδόν ακέραια. Στη επιφάνεια της ασπίδας γραπτά τριφυλλόσχημα διακοσμητικά θέματα δηλώνουν το δέρμα της αγελάδας από το οποίο κατασκευάζονταν οι ασπίδες. Το κατακόρυφο κίτρινο στέλεχος ανάρτησης στο μέσο της ασπίδας διακοσμείται με δύο σειρές μαύρων λοξών γραμμιδίων, που δηλώνουν το τρίχωμα του δέρματος της αγελάδας. Στην κορυφή της ασπίδας απεικονίζεται διακοσμητικός ρόδακας. Πίσω από την ασπίδα, που ήταν ανηρτημένη σε τοίχο, διακρίνονται τμήματα διακοσμητικών ζωνών με συνεχή σπείρα μεταξύ ταινιών.
Η οκτώσχημη ασπίδα είναι το σύμβολο της ένοπλης θεάς την οποία πολλοί ερευνητές έχουν ταυτιστεί εύλογα με τη μεταγενέστερη Αθηνά. Η απεικόνιση της οκτώσχημης ασπίδας απαντά για πρώτη φορά στη μεγάλη ζωγραφική των Μυκηνών, είναι όμως γνωστό διακοσμητικό θέμα στη μυκηναϊκή μικροτεχνία, σε χρυσό, ελεφαντόδοντο ή ημιπολύτιμους λίθους.
Τέλος η οκτώσχημη ασπίδα, με άγνωστη προέλευση, αποτελεί ιερό σύμβολο της μινωικής λατρείας.