Μεσαιωνικό νεκροταφείο στη Χαλκηδόνα

Στον κάμπο του Αξιού, μερικά χιλιόμετρα από τη Θεσσαλονίκη, νοτισμένοι από την υγρασία και αφημένοι στην τύχη τους, μεγάλοι πέτρινοι σταυροί παραμένουν στοιχειωμένοι στο νεκροταφείο της Χαλκηδόνας, φανερώνοντας κομμάτια της ιστορίας από την εποχή του Μεσαίωνα.

Αν δεν γνωρίζεις την περιοχή, δύσκολα μπορείς να εντοπίσεις το σημείο. Δεν υπάρχει ούτε πινακίδα ούτε κάτι χαρακτηριστικό που να σε οδηγεί εκεί. Βρίσκεται περίπου 1,5χλμ πριν τη Χαλκηδόνα και μετά τη διασταύρωση για το χωριό Ελεούσα, σε έναν αγροτικό δρόμο, 800μ από τον κεντρικό, ανάμεσα σε αγροτοκαλλιέργειες.

Μεγάλοι πέτρινοι σταυροί

Μόλις φτάσεις στο νεκροταφείο, το πρώτο που αντικρίζεις είναι ένα μισογκρεμισμένο πέτρινο καμπαναριό- απομεινάρι μιναρέ κατά άλλους- και την πετρόχτιστη μεταβυζαντινή εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής. Ακριβώς στο πλάι του ναού βρίσκονται διάσπαρτοι μεγάλοι πέτρινοι σταυροί που θυμίζουν κέλτικα σύμβολα. Περίπου 10 από τους σταυρούς παραμένουν όρθιοι, άλλοι είναι πεσμένοι στο έδαφος πνιγμένοι από τα χόρτα και άλλοι μισοσπασμένοι με έντονα σημάδια βανδαλισμού. Κάποιοι έχουν πάνω ανάγλυφα σταυρικά σχήματα και κάποιοι άλλοι λαξευτά σύμβολα. Το ύψος τους φτάνει ως και τα 2 μέτρα. Το τοπίο είναι γοτθικό, σαν να βρίσκεσαι σε άλλον αιώνα, σε άλλον τόπο, μακρινό. Πολλοί κάνουν λόγο για Βογομιλικό νεκροταφείο. Οι Βογόμιλοι είναι μια αίρεση που έκανε την εμφάνισή της κατά τη διάρκεια του Βυζαντίου, από τον 9ο ως τον 15ο μ.Χ. αιώνα. Εκδιώχθηκαν από τη Μ. Ασία και επεκτάθηκαν στα Βαλκάνια, τη Γερμανία, τη Γαλλία και την Ιταλία.

Οι Βογόμιλοι

Ο Βογομιλισμός έχει κοινά στοιχεία με το κίνημα των Παυλικιανών και των Γνωστικιστών. Στη διδασκαλία τους κήρυτταν ότι ο ορατός, υλικός κόσμος κυβερνάται από τον Σατανά. Απέρριπταν την ιεραρχία της διοικούσας Εκκλησίας, δεν αποδέχονταν τα εκκλησιαστικά μυστήρια, τη βάφτιση, τη Θεία Ευχαριστία και θεωρούσαν εσφαλμένη την απόδοση τιμών στις ιερές εικόνες, στον σταυρό και τα ιερά λείψανα, τα οποία θεωρούσαν ειδωλολατρία. Δεν πίστευαν στους Αγίους και τα δόγματα περί Αειπαρθένου και Θεοτόκου της μητέρας του Ιησού Χριστού. Απέρριπταν γενικά αυτά που θεωρούσαν ως κοσμική και εκκλησιαστική εξουσία, καθώς πίστευαν ότι έχουν ανθρώπινη προέλευση, αρνούμενοι την πληρωμή φόρων και τη συμμετοχή στον πόλεμο. Θεωρούσαν τους ναούς της επίσημης Εκκλησίας ως κατοικίες δαιμόνων. Καταδίκαζαν δραστηριότητες που έφερναν τον άνθρωπο κοντά στην ύλη, όπως η κρεοφαγία και η οινοποσία, και τηρούσαν αυστηρές νηστείες.

Μνημεία λαϊκής ταφής

«Αποκλείεται οι σταυροί να ανήκουν στους Βογόμιλους» λέει στην ThessNews ο αρχαιολόγος Βαγγέλης Παπαθανασίου, τμηματάρχης Βυζαντινών αρχαιοτήτων στην εφορεία αρχαιοτήτων περιφέρειας Θεσσαλονίκης.
«Δεν έχει γίνει επίσημη ανασκαφή σ’ αυτό το νεκροταφείο και δεν έχουμε πολλά στοιχεία για τη χρονολογική τους τοποθέτηση. Υπάρχουν περίπου 60.000 τέτοια σταυρικά σήματα στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, στο Μαυροβούνιο, στα Σκόπια και στη Βουλγαρία και έχουν κηρυχθεί μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς από την Unesco. Επίσης πέρα από τη Χαλκηδόνα, τα συναντάμε στην περιοχή της Πέλλας και της Αριδαίας. Αν μελετήσει κανείς τα επιτύμβια σήματα, θα δει μεγάλη ποικιλία, δεν είναι ίδια αλλά παρόμοια. Αυτά όλα σε καμιά περίπτωση δεν είναι Βογομιλικά. Οι Βογόμιλοι εξαφανίστηκαν κατά τον 15ο αιώνα. Αν ήταν τόσο παλιοί οι τάφοι, δεν θα μπορούσαν οι πέτρινοι σταυροί να παραμείνουν όρθιοι και να σωθούν. Πιστεύω ότι αυτοί οι τάφοι είναι μεταγενέστεροι, μετά το 1500 με 1700. Είχαν τον τρόπο οι κάτοικοι της περιοχής να πελεκήσουν την πέτρα και να τη μεταφέρουν, μια συνήθεια που χάθηκε με τον χρόνο. Πρόκειται για μνημεία λαϊκής ταφής με μοτίβα που τα συναντάμε παντού και τα αποδίδω σε μια τοπική παράδοση του χωριού. Θα πρέπει να γίνει ανασκαφή στην περιοχή και να δούμε το θέμα συνολικά».

Βανδαλισμοί στο νεκροταφείο

Το ιδιαίτερο αυτό νεκροταφείο, με περίπου 25 σταυρούς ορατούς, έχει αφεθεί στην τύχη του. Αν η εκκλησία λειτουργεί κάθε χρόνο στη γιορτή της Ζωοδόχου Πηγής, φαίνεται ότι το νεκροταφείο αφήνει αδιάφορη την τοπική κοινωνία. Τα τελευταία χρόνια επιτήδειοι το βανδάλισαν και κατέστρεψαν πολλούς από τους σταυρούς, αν και η Μελίνα Μερκούρη, ως υπουργός Πολιτισμού, το κήρυξε διατηρητέο.
Χειρότερη τύχη είχε το ανάλογο νεκροταφείο στην Παλιά Πέλλα Γιαννιτσών, όπου συνεργεία του δήμου κατέστρεψαν περίπου 50 σταυρούς, για να χτιστεί καινούργια εκκλησία.
Στην πίσω πλευρά του νεκροταφείου υπάρχει το νέο νεκροταφείο με άδειους τάφους και στον αύλειο χώρο της εκκλησίας έχουν τοποθετηθεί οστεοφυλάκια. Σύμφωνα με τον δήμαρχο Χαλκηδόνας, το νέο νεκροταφείο θα αρχίσει να λειτουργεί από τα μέσα της επόμενης χρονιάς.
Ίσως αυτό να δώσει το έναυσμα στην Τοπική Αυτοδιοίκηση να γίνουν οι κατάλληλες ενέργειες, ώστε να συντηρηθούν τα ταφικά σύμβολα, να γίνουν εργασίες αναστήλωσης στο καμπαναριό και στον αύλειο χώρο και να αναδειχτεί η ιστορία της περιοχής.