London School of Economics καί θρακική ἱστορία

Τό βιβλίο «Οι τελευταίοι Οθωµανοί – Η µουσουλµανική µειονότητα της Δυτικής Θράκης, 1940-1949» τῶν τεσσάρων διακεκριµένων συγγραφέων (Kevin Featherstone, Δηµήτρης Παπαδηµητρίου, Ἀργύρης Μαµαρέλης, Γιῶργος Νιάρχος) κυκλοφόρησε πρόσφατα ἀπό τίς ἐκδόσεις ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ.  Εἶναι µία µελέτη βασισµένη στήν …βρετανική πρωτοβουλία, ἀφοῦ ἐκπονήθηκε µέ ἐπιστηµονικό δυναµικό τοῦ London School of Economics καί µέ χορηγεία τοῦ Arts and Humanities Research Council. Ἐπίσης παρουσιάστηκε ἤδη σέ 6 Πανεπιστήµια τῆς Βρετανίας καί τῶν ΗΠΑ, ἐνῶ ἡ ἔκδοση στήν ἀγγλική γλῶσσα προηγήθηκε τῆς παρούσης. Μᾶς ἀπεστάλη εὐγενῶς – µιά πού ἤµασταν σέ κείνους πού παρακολούθησαν πρίν 5 χρόνια τή σχετική ἡµερίδα τῆς Κοµοτηνῆς – καί τό διαβάσαµε µέ µεγάλο ἐνδιαφέρον.

Οἱ ἐντυπώσεις εἶναι ἀνάµικτες, παρότι πρόκειται γιά µελέτη ἀναµφίβολα χρήσιµη, µεθοδική καί πρωτότυπη. Ξεκινᾶµε ἀπό τό «κρίσιµο ἐρώτηµα» πού κατά τούς συγγραφεῖς ἦταν τό πρῶτο κινοῦν τῆς µελέτης: «Γιατί οι µουσουλµάνοι της Δυτικής Θράκης, ενώ βρέθηκαν αντιµέτωποι µε µια βάναυση Κατοχή και έναν αιµατηρό Εµφύλιο πόλεµο, διατήρησαν µια παθητική στάση τη δεκαετία του 1940;» Γιά µᾶς, ὅπως πιστεύω καί γιά καθέναν κάπως σχετικό, τό ἐρώτηµα αὐτό δέν στέκει. Τί θά µποροῦσε δηλαδή νά κάνει ἡ µειονότητα ἐπί βουλγαρικῆς Κατοχῆς ἤ ἐπί Ἐµφυλίου καί ὡστόσο ἔµεινε ἀπαθής; Εἶναι σάν νά λέµε γιατί ἀφήνοντας τό µῆλο δέν ἀνέβηκε στόν οὐρανό κι ἔπεσε κάτω; Ἐπειδή ὅµως οἱ λεγόµενες Ἐπιστῆµες τοῦ Ἀνθρώπου δέν ἔχουν καί µεγάλη σχέση µέ τίς φυσικές Ἐπιστῆµες, «στέκουν» καί τέτοια ἐρωτήµατα. Υἱοθετήθηκε ἄραγε γιά νά κολακέψει τήν µειονότητα ἤ γιά νά βρεθεῖ ἕνας συνδετικός κρίκος µέ τήν πλειονότητα; Εἶναι ἁβρότητα πρός τήν Τουρκία; Δέν γνωρίζω. Ἄς προχωρήσουµε ὅµως.

Ἐννοεῖται ὅτι ἡ ὅλη προσέγγιση τοῦ θέµατος γίνεται µέ τά γυαλιά, ἐργαλεῖα πεῖτε τα, τῆς κυρίαρχης ἀναλυτικῆς τάσης (εἴπαµε, London School of Economics!): Ἀποδοµηµένες ταυτότητες, ἀνταγωνιστικοί ἐθνικισµοί καί ἄλλα σύγχρονα εὑρήµατα δίνουν τό «παρών», ὄχι ὅµως καί τόν κυρίαρχο τόνο. Καί πάντως τά ἱστορικά στοιχεῖα πού ὁρίζουν τό πλαίσιο καί τό ὑπόβαθρο τῆς ὑπόθεσης ἐκτίθενται ἀντικειµενικά, εἶναι πληρέστατα καί ἀποδεικνύονται ἐξαιρετικά χρήσιµα, ὄχι µόνο γιά τόν ἀνίδεο περί τά θρακικά ἀλλά καί γιά τήν συντριπτική πλειοψηφία τῶν σχετικότερων (σάν ἐµᾶς, π.χ.). Τά – κατά τή γνώµη µας – προβλήµατα ξεκινοῦν ἀπό τό 3ο κεφάλαιο, ὅταν οἱ ἑλληνοτουρκικές σχέσεις µπαίνουν στήν περίοδο τῆς «φιλίας». Ἀπό τό σηµεῖο ἐκεῖνο καί ὕστερα οἱ συγγραφεῖς ἀναλώνονται σέ µία προφανή προσπάθεια συγκάλυψης τῆς πρόστυχης τουρκικῆς στάσης πού ξενίζει. Ἄλλοτε παραθέτοντας ἀσχολίαστα τά τουρκικά ἐγκλήµατα καί ἄλλοτε ἀποσιωπώντας τα.

Διαβάζουµε λοιπόν (σελ. 131) πώς µέ τό ξέσπασµα τῆς ἰταλικῆς ἐπίθεσης τοῦ 1940 «ἡ τουρκική κυβέρνηση ἐνθάρρυνε ὁµάδες ἐθελοντῶν ἀπό τήν ἑλληνοχριστιανική κοινότητα τῆς Κων/λης νά ἐνταχθοῦν στίς τάξεις τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ», στά πλαίσια τῆς τότε Ε/Τ συµµαχίας ὑποτίθεται. Καί στή σελίδα 132 διαβάζουµε πώς «ὅταν τελείωσε ὁ πόλεµος οἱ τουρκικές Ἀρχές ἀρνήθηκαν νά τούς ἐπιτρέψουν τήν εἴσοδο στή χώρα διότι τούς εἶχε ἀφαιρεθεῖ ἡ τουρκική ὑπηκοότητα (ἐπειδή εἶχαν ἐνταχθεῖ καί εἶχαν πολεµήσει γιά λογαριασµό τῶν στρατιωτικῶν δυνάµεων ξένης χώρας)»!!! Πῶς σχολιάζεται αὐτή ἡ ἀσύλληπτη κρατική ρουφιανιά; Ὡς ζήτηµα πού «προκάλεσε δυσφορία»!

Ἄλλο δεῖγµα: «…ὅταν τό µέτωπο κατέρρευσε καί οἱ γερµανικές δυνάµεις ἔφτασαν στήν Κοµοτηνή, ἡ Ταξιαρχία τοῦ Ἕβρου, µέ συνολικά 2.000 κληρωτούς καί 100 βαθµοφόρους, µπόρεσε νά διαφύγει στήν Τουρκία (8-4-1941), µετά ἀπό συνεννόηση τῶν δύο κυβερνήσεων». Σώθηκαν λοιπόν οἱ δικοί µας; Ὄχι, γιατί οἱ Τοῦρκοι τούς ἀφόπλισαν, ὁ διοικητής Ἰωάννης Ζήσης αὐτοκτόνησε, κρατήθηκαν σέ συνθῆκες στρατοπέδων συγκέντρωσης καί ἡ συµπεριφορά τῶν Τούρκων ἦταν ἰδιαίτερα βάναυση. Ὁλα τοῦτα σέ µιά «σύµµαχο» χώρα, ὑποτίθεται, πού πρίν 3 χρόνια µιλοῦσε γιά κοινά σύνορα καί ἑνιαῖο κράτος! Παρατίθεται λοιπόν ὁ «ἔντονος σκεπτικισµός» καί ἡ «ἀνησυχία» τῶν Ἑλλήνων διπλωµατῶν «σχετικά µέ τίς πραγµατικές προθέσεις τῆς Τουρκίας» ἀλλά δέν γίνεται καµµία ἐκτίµηση γι’ αὐτές τίς τελευταῖες. Ἀντιθέτως, διαβάζουµε (σελ. 133) πώς «τό πνεῦµα τῆς ἑλληνοτουρκικῆς φιλίας διατηρήθηκε κατά τήν περίοδο τῆς Κατοχῆς»! Πῶς τεκµαίρεται αὐτό; Ἐπειδή ἐπιτράπηκε σέ Ἕλληνες ἀξιωµατικούς νά διασχίσουν τά τουρκικά σύνορα γιά τή Μέση Ἀνατολή καί διευκολύνθηκε ἡ συλλογή καί ἀποστολή προµηθειῶν γιά τόν ἑλληνικό πληθυσµό. Ποιοί ὅµως συνέλεξαν κι ἀπέστειλαν τήν ὅποια βοήθεια; Οἱ Σύµµαχοι, ὁ Ἐρυθρός Σταυρός, ἡ Σουηδοελβετική Ἐπιτροπή Ἀρωγῆς, ἡ ἀµερικανική Greek War Relief Association καί βασικά ἡ Ἑλληνική Ἕνωση Κωνσταντινουπολιτῶν. Ἐπίσης «ἡ Ἐρυθρά Ἡµισέληνος συγκέντρωσε δέµατα καί ἀπό τούς Ἕλληνες τῆς Κων/λης γιά τούς συγγενεῖς τους στήν Ἑλλάδα». Ἐντάξει, µαρτυροῦνται καί τουρκικοί ἔρανοι ἀλλά, καί µέ δεδοµένο τό ὅτι οἱ ἀποστολές βοήθειας τερµατίστηκαν πρόωρα ἀπό τή νέα κυβέρνηση Σαράτσογλου («τελικά στάλθηκαν στήν Ἑλλάδα λιγότερο ἀπό τό 1/3 τῶν ἀρχικά προβλεπόµενων 50.000 τόννων σιτηρῶν»), µιά τέτοια στάση γείτονα δέν τή λές καί συγκινητική. Ὓποτίθεται – ἐπαναλαµβάνεται τακτικά – πώς ἡ τουρκική ἀποστασιοποίηση (προδοσία τῆς διµεροῦς συµφωνίας, πιό ὀρθά) ἔγινε διά τόν φόβο τῶν ναζί, µέ τούς ὁποίους πάντως ἡ καλή µας γειτόνισσα ὑπέγραψε δεκαετές Σύµφωνο Φιλίας ἤδη ἀπό τόν Ἰούνιο τοῦ 1941. Πῶς προέκυψε αὐτό; «Ἀπό τόν Μάιο τοῦ 1941 ἡ Γερµανία εἶχε προτείνει τήν παραχώρηση στήν Τουρκία δύο ἤ τριῶν νησιῶν τοῦ Αἰγαίου (…) ἐνῶ καί ὁ ἴδιος ὁ Ἰνονού εἶχε προτείνει ἕνα πρόγραµµα ΄ἀνακατάταξης΄ στά Βαλκάνια σέ περίπτωση πού ἡ Γερµανία κέρδιζε τόν πόλεµο» (σελ. 168). Στήν ἴδια σελίδα βρίσκουµε τίς φῆµες τοῦ 1943 γιά βρετανικές προσφορές ἑλληνικῶν νησιῶν στήν Τουρκία καί τίς ἀντιπροτάσεις τῆς τελευταίας «νά στείλει στρατεύµατα στά Βαλκάνια, µέ ἀστυνοµικά καθήκοντα γιά τή διατήρηση τῆς τάξης» κατά τήν γερµανική ἀποχώρηση. Ὅλα τοῦτα παρατίθενται µαζί µέ τίς ἑλληνικές «ὑποψίες» – «ἀνησυχίες», χωρίς ὅµως κάποιο συγγραφικό συµπέρασµα.

Στή σελ. 171 πάντως βλέπουµε ἕνα συµπέρασµά τους. Παραθέτουν ἀναφορά τοῦ πρέσβη µας Ἀθ. Ἁγνίδη πού περιγράφει συζήτηση µέ τόν Τοῦρκο ὁµόλογό του στό Λονδῖνο, ὅπου ὁ δεύτερος τοῦ λέει: «…θά πρέπει ἴσως νά ἐνισχύσουµε τούς δεσµούς τῆς φιλίας µας, ἀκόµη καί στό ἐπίπεδο µιᾶς ὁµοσπονδίας. Καί οἱ δύο εἴµαστε στόχος τῆς σλαβικῆς ἀπειλῆς…». Τό ἐπιστηµονικό πόρισµα τῶν ἱστορικῶν; «Τά σχόλια τοῦ Τούρκου πρέσβη φανερώνουν τό ἔντονο ἄγχος τῶν Τούρκων γιά τήν ἀναβίωση τοῦ βουλγαρικοῦ ἀναθεωρητισµοῦ» καί προβάλλεται ὡς ἐνισχυτικό τῆς ἄποψης αὐτῆς τό ἀπό 17/2/1941 τουρκοβουλγαρικό Σύµφωνο Μή Ἐπίθεσης!!!

Ἐπίσης κάπου θά εἶχε νόηµα νά σηµειωθεῖ ὅτι ἡ τουρκική κυβέρνηση τσάκισε τήν ἑλληνική µειονότητα τῆς Πόλης µέ τό βαρλίκ βεργκισί, τό χαράτσι ἐκεῖνο πού διέλυσε καί τίς περιουσίες καί τίς ζωές τῶν Ρωµηῶν, καί γιά τό ὁποῖο καµµία γερµανοφοβία δέν ἀποτελεῖ ἄλλοθι. Ὡστόσο οἱ συγγραφεῖς ἐπιλέγουν νά µήν τό µνηµονεύσουν κἄν, οὔτε ὀνοµαστικά, παρότι εἶναι ἀδιάσειστο τεκµήριο τῆς ἀντιµειονοτικῆς – ἀνθελληνικῆς στάσης τῆς Τουρκίας ὅταν ἡ Ἑλλάδα ἦταν κατεχόµενη. Ὅπως βεβαίως δέν γράφουν λέξη γιά ὅλα τά νοµοθετηµένα µέτρα κατά τῆς ἑλληνικῆς µειονότητας στήν Πόλη, πού ἄνετα ἐντάσσονται στό πλαίσιο τῆς µελέτης.

Μά καί πέρα ἀπό τήν διαφαινόµενη πρόθεση ἐξωραϊσµοῦ τῆς Τουρκίας, µία τέτοια στάση φαίνεται νά ἀφορᾶ καί τήν συνύπαρξη στή Θράκη. Διαβάζουµε π.χ. (σελ. 155): «Παρά τό γεγονός ὅτι ἡ Trakya θεωροῦνταν ἀπό πολλούς Ἕλληνες ὡς ἕνα ἀνθελληνικό ὄργανο τοῦ τουρκικοῦ ἐθνικισµοῦ, τό συγκεκριµένο ἄρθρο παρουσίασε µία διαφορετική ὀπτική». Ποιό εἶναι τό ἄρθρο αὐτό πού κατά τούς συγγραφεῖς ἀµφισβητεῖ τόν «ἀνθελληνικό» χαρακτήρα τῆς Trakya; Ἕνα κείµενο τοῦ 1946 γιά τήν 28η Ὀκτωβρίου τοῦ ‘40, γραµµένο τόσο ἐξώφθαλµα ἀπό ἑλληνικό Γραφεῖο Προπαγάνδας (µέ Μαραθῶνες καί Σαλαµίνες µέσα…) πού δέν ξεγελάει κανέναν!

Ἕνα ἄλλο στοιχεῖο πού κάνει ἐντύπωση εἶναι ἡ σχεδόν ἀποκλειστική ἀναφορά στήν µετανάστευση τῶν µουσουλµάνων ἀπό τή Θράκη κατά τή βουλγαρική Κατοχή. Βεβαίως αὐτοί ἐξετάζονται ἐν προκειµένῳ ἀλλά µία πληρέστερη ἀναφορά στήν παράλληλη ἑλληνική µετανάστευση θά ἄλλαζε τίς ἐντυπώσεις. Τό παράθεµα (σελ. 172) ἀπό  τούς Times, γιά παράδειγµα, σχετικά µέ τή βουλγαρική τακτική στή Θράκη, εἶναι σαφές: «…ἀφοῦ ὁδήγησαν τόν ἑλληνικό πληθυσµό στήν ἔξοδο ἀπό τή Δ. Θράκη, οἱ Βούλγαροι τώρα ἐφαρµόζουν τίς ἴδιες µεθόδους πρός τούς Τούρκους».

Ἕνα ἄλλο ζήτηµα πού ἐγείρει ἡ ἀνάγνωση τοῦ βιβλίου εἶναι ἄν οἱ Τοῦρκοι εἶχαν καλύτερη τύχη ἐπί Κατοχῆς ἀπό τούς Ἕλληνες. Στή σελ. 200, ἐνῶ ἀναγνωρίζεται ἡ «καλύτερη οἰκονοµική κατάσταση τῶν Τούρκων, εἰδικά στήν Κοµοτηνή», ἡ µαρτυρούµενη «προνοµιακή µεταχείρισή τους ἀπό τίς βουλγαρικές Ἀρχές» ἀποδίδεται σέ «φορεῖς τοῦ ἑλληνικοῦ ἐθνικισµοῦ» καί ἀµφισβητεῖται µέ µιά ἔκθεση τοῦ τότε µητροπολίτη ὁ ὁποῖος µιλοῦσε γιά «ἴση καταπίεση». Ὅµως ἡ ἔκθεση τοῦ Βασιλείου ὑποβλήθηκε µόλις 2 µῆνες µετά τήν κατάληψη τῆς Θράκης, ἄρα καµµία ἀναίρεση δέν µπορεῖ νά προσφέρει γιά τό σύνολο τῆς τριετοῦς βουλγαρικῆς Κατοχῆς. Ἐπίσης εἶναι ἐνδεικτικές οἱ ἀναφορές στά τζαµιά καί στά µειονοτικά σχολεῖα πού λειτουργοῦσαν ἀπρό-σκοπτα κατά τήν Κατοχή.

Σέ δύο τοὐλάχιστον σηµεῖα (σελ. 179, 192) διατυπώνεται µία – περίεργη γιά µᾶς – ἄποψη, πώς ἡ βαναυσότητα τῶν Βουλγάρων ἔσβησε κάθε νοµιµοποίηση τῆς Κατοχῆς τους στά µάτια τοῦ τοπικοῦ πληθυσµοῦ. Δηλαδή ἄν ἦταν ἀνθρωπινότερη οἱ Ἕλληνες Θρακιῶτες θά τούς δέχονταν ὡς νόµιµους κυρίαρχους; Κάτι ὑποτιµητικό τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας φαίνεται νά ὑποφώσκει ἐδῶ.

Ἐπίσης ἡ ἀναφορά στή µάχη τῆς Νυµφαίας (6/4/41) µᾶλλον ἀδικεῖ τούς ὑπερασπιστές τοῦ ὀχυροῦ, ἀφοῦ ἡ παράδοση τῆς φρουρᾶς του δέν ἦταν ἀποτέλεσµα τοῦ «καταιγισµοῦ βολῶν πυροβολικοῦ» (σελ. 162) ἀλλά ἡ παράκαµψή του ἀπό τούς Γερµανούς πού µπῆκαν στήν Κοµοτηνή ὁπότε ἡ περαιτέρω ἀντίσταση στή Νυµφαία κατέστη ἀνώφελη.

Τό βιβλίο συνολικά παρέχει πλῆθος στοιχείων γιά τή Θράκη στήν ἐπώδυνη δεκαετία τοῦ ‘40 πού δέν βρίσκονται εὔκολα, µέ δεδοµένη τή φτώχεια τῆς βιβλιογραφίας. Καλοδεχούµενο λοιπόν, παρά τίς ἰδεολογικές τάσεις τῶν συγγραφέων. Κλείνοντας ἐπισηµαίνουµε τήν ἐγκληµατική στάση τοῦ ΚΚΕ ἔναντι τῶν Ποµάκων. Ὁ «Δηµοκρατικός Στρατός» ὅσο ἤλεγχε τά χωριά τους ὄχι µόνο τούς ἐπέβαλε τό λατινικό ἀλφάβητο, τύπωσε κι ἔφερε ἀπό τή Βουλγαρία τούρκικα ἀναγνωστικά, ἀποσιώπησε καθετί ποµακικό µά καί ἔστησε στήν Ὀργάνη τήν «Ἐθνική Δηµοκρατική Ἕνωση Τούρκων Ἑλλάδας» πού διοργάνωσε (1948-49) δύο «Ἐθνικά Συνέδρια τῶν Τούρκων τῆς Θράκης»! Αὐτό γιά νά µή λέµε µόνο γιά τίς νατοϊκές φοβίες τῶν δεξιῶν κυβερνήσεων πού ἐκτούρκισαν τόν ποµακικό πληθυσµό…http://antifonitis.gr/online/?p=3258#more-3258