Η Οθωμανοκρατία στο Μοριά (1460-1688)

Του καθηγητή

Πέτρου Θέμελη

pthemeles@gmail.com

Ο Μωάμεθ Β' επέβαλε γρήγορα τους όρους του για την ειρήνη στο Μοριά, γιατί βιαζόταν να εκστρατεύσει στην Ασία ενάντια στον Τουρκομάνο Ουζούν Χασάν. Ο Θωμάς Παλαιολόγος όμως αδυνατούσε να συγκεντρώσει τα χρήματα που του είχε επιβάλει να πληρώνει ως φόρο ο σουλτάνος, με αποτέλεσμα να τον εξοργίσει και να προκαλέσει νέα κάθοδό του στην Πελοπόννησο τον Μάιο του 1460. Είχε παράλληλα το θράσος ο Θωμάς να επιχειρεί από την Καλαμάτα επιθέσεις ενάντια στον αδελφό του Δημήτριο που βρισκόταν στον Μυστρά. Ο σουλτάνος, σε μια ευφυή στρατηγική κίνηση, πολιόρκησε πρώτα το Μυστρά και ανάγκασε τον Δημήτριο να παραδοθεί· τον δέχτηκε μάλιστα με ηγεμονικές τιμές στη σκηνή του. Ζήτησε δε και του παρέδωσαν την όμορφη κόρη του Δημήτριου, Ελένη, που βρισκόταν με τη μητέρα της στην απόρθητη Μονεμβασία. Στράφηκε μετά ενάντια στον απομονωμένο και αδύναμο Θωμά, εκπορθώντας το ένα μετά το άλλο τα ισχυρά κάστρα της Καστρίτσας και του Γαρδικίου, και σφάζοντας ανελέητα τους κατοίκους.

Η Κυπαρισσία, τελευταία έδρα του Θωμά, η Καρύταινα, η Ανδρούσα και η Ιθώμη παραδόθηκαν στον κατακτητή αμαχητί. Από τη Μεσσηνία, τον κήπο της Ελλάδας, όπως χαρακτηρίζεται στις πηγές, περισσότεροι από 10.000 άνθρωποι οδηγήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη αιχμάλωτοι. Ο Θωμάς δεν προσπάθησε καν να υπερασπιστεί τις κτήσεις του. Κατέφυγε πρώτα στη Μαντίνεια και στη συνέχεια στο Πεταλίδι και το Ναβαρίνο, από όπου οι Βενετσιάνοι, φοβούμενοι εμπλοκή, τον υποχρέωσαν να φύγει με δύο πλοία για τον Μάραθο και από κει για την Κέρκυρα με την οικογένειά του και μερικούς ευγενείς. Από την Κέρκυρα κατέφυγε στην Αγκόνα και στη συνέχεια κατέληξε στη Ρώμη, όπου πέθανε στις 12 Μαϊου 1465 και ενταφιάστηκε με τιμές στην κρύπτη του Αγίου Πέτρου.

Το ταξίδι της εξορίας του, τον Ιούλιο του 1460, διηγείται ως εξής ο Φραντζής στο Χρονικό του: «Ο δεσπότης κυρ-Θωμάς αφείς την Καλομμάταν και περάσας εις τα περί την Κόσμεναν και το Πεταλίδιν, ήλθε και εισέβη εις τον Αβαρίνον κακείθεν εις το Μαράθιν».

Ο ΜΑΤΑΙΩΜΕΝΟΣ ΓΑΜΟΣ

Ο Μωάμεθ Β' κατέλυσε και τα τελευταία ίχνη της ελληνικής κυριαρχίας στο Μοριά, τον οποίο προσάρτησε οριστικά στην τουρκική αυτοκρατορία. Μόνο η βενετσιάνικη σημαία κυμάτιζε ακόμη στη Ναυπλία, το Αργος, την Κορώνη και το Ναβαρίνο, ενώ η Μονεμβασία βρισκόταν υπό την κυριαρχία του πάπα.

Ο Δημήτριος πήρε αρχικά από τον Μωάμεθ τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου ως δώρο για την αναίμακτη υποταγή του στο σουλτάνο, καθώς και την εκμετάλλευση των αλατωρυχείων της Αίνου. Ζούσε πλουσιοπάροχα και ανέμελα για ένα διάστημα, ώσπου έπεσε στη δυσμένεια του σουλτάνου και στερήθηκε τα προνόμιά του. Πέθανε τελικά το 1470 ως μοναχός με το όνομα Δαυίδ στην Αδριανούπολη.

Η κόρη του η Ελένη δεν παντρεύτηκε τελικά τον μεγάλο σουλτάνο, γιατί ο ίδιος ο σουλτάνος άλλαξε γνώμη, από φόβο μήπως τον δηλητηριάσει η όμορφη Ελληνίδα.

ΤΟΥΡΚΟ-ΒΕΝΕΤΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ

Μολονότι οι Βενετσιάνοι δεν το επιθυμούσαν, η σύγκρουσή τους με τους Τούρκους φαινόταν αναπόφευκτη. Με ασήμαντες αφορμές άρχισαν οι εχθροπραξίες το 1463 και τελείωσαν περίπου το 1479. Αρχικά ευνοήθηκαν οι Βενετσιάνοι, στη συνέχεια όμως οι επιτυχίες τους σταμάτησαν.

Το Αργος, η Καλαμάτα και η Μονεμβασία δέχτηκαν βενετσιάνικες φρουρές. Σε επιστολή του γενικού Προνοητή Τζάκομο Μπαρμπαρίγκο από την Καλαμάτα, αναφέρονται οι κινήσεις του στρατού του Σιγισμούνδου Πανδόλφο Μαλατέστα που δοκιμαζόταν από ελονοσία, και η απόφαση του Προνοητή να τους επιτρέψει να κινηθούν από την Καλαμάτα προς τη νότια Μεσσηνία για να βρουν τροφή για το ιππικό τους.

Μετά τις αποτυχίες δύο προηγούμενων αρχιστράτηγων, η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας έστειλε τον διάσημο στρατηγό της και στόλαρχο Βιττόρε Καπέλο, ο οποίος είχε αρχικά ορισμένες στρατιωτικές επιτυχίες. Ωστόσο, οι προσπάθειές του να κυριεύσει την Πάτρα απέτυχαν. Ο στρατός του αναγκάστηκε να υποχωρήσει στην Καλαμάτα, όπου κάτω από το παραδοσιακό κάστρο των Βιλεαρδουίνων ηττήθηκε και υποχώρησε, καταλήγοντας στο βενετσιάνικο ισχυρότατο φρούριο της Χαλκίδας. Εκεί, στις ακτές του Ευρίπου πέθανε από συμφόρηση, αφού επί πέντε μήνες είχε πέσει σε κατάθλιψη ο μεγάλος αυτός στόλαρχος της Γαληνοτάτης.

Το 1468 υπογράφηκε συνθήκη μεταξύ Βενετών και Τούρκων. Από τα 122 κάστρα στο Μοριά, μόνο τα 26 έμειναν τώρα πια στα χέρια των Βενετσιάνων. Ομως τα πράγματα δεν σταμάτησαν εδώ. Παρά τη συνθηκολόγηση, το 1470 οι Τούρκοι με επικεφαλής τον ίδιο τον Μωάμεθ Β' ξεκίνησαν με τριακόσια πλοία από τα Δαρδανέλια και στρατό πάνω από 120.000, αποφασισμένοι να καταλάβουν το μεγάλο και πλούσιο νησί της Εύβοιας. Το πανίσχυρο κάστρο της Χαλκίδας έπεσε πρώτο μετά από μακρά πολιορκία και με τρομακτικές απώλειες και από τις δύο πλευρές: 30.000 Τούρκοι και 6.000 χριστιανοί βρήκαν το θάνατο. Η Εύβοια ολόκληρη παραδόθηκε. Η Βενετία θρήνησε πικρά την ήττα της αυτή με τις τραγικές απώλειες.

ΠΥΡΠΟΛΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ

Παρά το τρομερό χτύπημα, οι Βενετσιάνοι συνέχισαν τον αγώνα κατά του σουλτάνου για εννέα ακόμη χρόνια. Στο Μοριά είχαν και άλλες απώλειες. Οι ίδιοι αναγκάστηκαν να κάψουν το κάστρο της Καλαμάτας το 1470 για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων. Πολλοί Ελληνες κατέφυγαν τότε στη Ζάκυνθο, όπου ο Λεονάρντο Γ΄ Τόκκο ήταν ακόμη σε θέση να τους προστατέψει.

Το 1479 κλείστηκε εκ νέου ειρήνη μεταξύ Τούρκων και Βενετσιάνων. Η Βενετία κρατούσε ακόμη τα κάστρα της Ναυπάκτου, της Ναυπλίας, της Μονεμβασίας, της Κορώνης και της Μεθώνης στο Μοριά. Αφησαν όμως οι Βενετσιάνοι σκόπιμα έξω από τη συνθήκη της ειρήνης τον Λεονάρντο Γ´ Τόκκο της Κεφαλλονιάς, επειδή είχε επιχειρήσει λίγο πριν προσέγγιση με τον Φερδινάνδο Ι βασιλιά της Νάπολης και είχε παντρευτεί το 1477 με την ανεψιά του ίδιου βασιλιά. Η Κεφαλλονιά έπεσε έτσι χωρίς ενισχύσεις από τους Ενετούς στα χέρια των Τούρκων, ο Λεονάρντο με το γιο του Κάρλο και τα δυο αδέλφια του έφυγε για τον Τάραντα και από κει για τη Νάπολη.

Στη συνέχεια έπεσε και η Ζάκυνθος, το fioro di Levante, το λουλούδι της Ανατολής, μολονότι ενδιαφέρονταν ζωηρά για την κατοχή της οι Βενετοί.

ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ - ΝΑΒΑΡΙΝΟ - ΜΕΘΩΝΗ

Το 1499 άρχισε ένας νέος Τούρκο-Βενετικός πόλεμος με στόχο αυτή τη φορά την άλωση της Ναυπάκτου και του Ναβαρίνου, που έπεσαν τελικά το 1500 στα χέρια του σουλτάνου Βαγιαζίτ Β' (1481-1512) μετά από μακρόχρονες και αιματηρές πολιορκίες.

Kυβερνήτης ενός καραβιού του οθωμανικού στόλου ήταν ο γεωγράφος Πίρι Ρέις (Pirî Reis), που διαχείμασε στη Nαύπακτο. O Reis δίνει στο βιβλίο του Kitab-i Bahriye, που εκδόθηκε το 1526 ορισμένες από τις παλαιότερες εικόνες των νησιών, των σημείων ελλιμενισμού και των κάστρων της Mεσσηνίας.

Στις 9 Αυγούστου 1500 έπεσε και η Μεθώνη, το Πορτ-Σάιντ της φράγκικης Ελλάδας, όπως την αποκαλούσαν οι Ευρωπαίοι, ενδιάμεσος σταθμός μεταξύ Βενετίας και Αγίων Τόπων. Η Μεθώνη βρισκόταν επί τριακόσια περίπου χρόνια στα χέρια της Βενετίας με τη συνθήκη της Σαπιέντζας που είχε υποραφεί το 1209 μεταξύ Γοδεφρείδου Βιλλεαρδουίνου και Βενετίας. Ο διοικητής του Ναβαρίνου, Κονταρίνι, παρέδωσε αμαχητί και την πόλη αυτή στον Tούρκο ναύαρχο Νταβούντ πασά, ενώ και η Κορώνη υποχρεώθηκε να παραδοθεί. Το 1500 οι Βενετσιάνοι ξαναπήραν την Κεφαλλονιά και το 1502 το κάστρο της Αγίας Μαύρας, αλλά αναγκάστηκαν να το παραδώσουν και πάλι στους Τούρκους και να κλείσουν ειρήνη, η οποία ανανεώθηκε το 1513 και 1521.

«VIA DEI CORONEI»

Οι επιχειρήσεις του Γενουάτη ναυάρχου του Καρόλου Ε΄ της Νάπολης Ανδρέα Ντόρια είχαν ως αποτέλεσμα, το 1532, μεταξύ άλλων επιτυχιών και την ανακατάληψη της Κορώνης από τους Ισπανούς, καθώς και την εξέγερση του ελληνικού πληθυσμού που διψούσε πάντα για ελευθερία. Το 1534 ωστόσο η ισπανική φρουρά της Κορώνης συνθηκολόγησε και παρέδωσε την πόλη στους Τούρκους που την πολιορκούσαν (Εικ. 1).

Πολλές οικογένειες Ελλήνων και Αλβανών επιβιβάστηκαν τότε στα πλοία του Καρόλου Ε' και πήραν το δρόμο της προσφυγιάς, όπως είχε γίνει τόσες φορές στο παρελθόν και ήταν μοιραίο να επαναληφθεί και στο εγγύς μέλλον, όπως θα δούμε. Εγκαταστάθηκαν στη Νάπολη, όπου τους χορηγήθηκαν σταδιακά ιδιαίτερα προνόμια και φοροαπαλλαγές. Συνενώθηκαν εκεί με παλαιότερους πρόσφυγες, έχοντας ως πνευματικό κέντρο τους το ναό των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Μέρος των κατοίκων της Κορώνης κατέφυγε στη Νότια Ιταλία. Ενα εγκαταλειμμένο ορεινό χωριό, το Brindisi Montagna, ευρισκόμενο σε απόσταση 20 χλμ. περίπου από την πρωτεύουσα της περιοχής Potenza, παραχωρήθηκε σε τριάντα οικογένειες από την Κορώνη. Ενας δρόμος του χωριού φέρει ακόμη σήμερα το όνομα Via dei Coronei.

Ο ΧΡΥΣΟΣ ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ

Την περίοδο αυτή, ακριβέστερα τη δεκαετία 1520-1530, φτάνει στο τέλος του ο Δυτικός Μεσαίωνας, όπως δέχεται η πλειονότητα των ερευνητών, όταν ο Μαρτίνος Λούθηρος, ο Ιωάννης Καλβίνος και ο Ερρίκος Η' ήλθαν σε ανοιχτή ρήξη με την παπική Ρώμη. Το 1537 ο νέος σουλτάνος Σουλεϊμάν Α' ο Μεγαλοπρεπής (1520-1566) κήρυξε και πάλι τον πόλεμο στη Βενετία. Ο τουρκικός στόλος με ναύαρχο τον φοβερό Χαϊρεντίν Μπαμπαρόσσα κατέλαβε αρχικά την Αίγινα και την ισοπέδωσε. Ο Κασίμ πασάς αγωνιζόταν στο μεταξύ να κυριέψει τις δύο τελευταίες κτήσεις των Βενετσιάνων στο Μοριά, τη Ναυπλία και τη Μονεμβασιά.

Η Ναυπλία έπεσε ηρωικά μετά από μακρά και περιπετειώδη πολιορκία, ενώ η Μονεμβασιά παραδόθηκε ύστερα από μια εξευτελιστική για τους Ενετούς συνθήκη το 1540. Η συνθήκη αυτή, που υπογράφηκε με γαλλική μεσολάβηση στις 2 Οκτωβρίου 1540, είχε ως αποτέλεσμα τον εκπατρισμό των κατοίκων Ναυπλίου και Μονεμβασίας κυρίως στην Κέρκυρα, την Κρήτη, την έρημη τότε Ιθάκη, την Πόλα της Ιστριας και τη Βενετία.

Οι επιτυχίες των Τούρκων συνεχίστηκαν στο Βορρά (Ουγγαρία Μολδαβία), την Ανατολή (Γεωργία, Αρμενία, Περσία), το Νότο (Ερυθρά θάλασσα, Υεμένη, Περσικό κόλπο) και στα βόρεια παράλια της Αφρικής. Το 1566 έπεσε η Χίος, το 1570-71 η Κύπρος.

Μητρόπολη Μονεμβασίας και Καλαμάτας

Η επίσημη έδρα της Μητρόπολης Μονεμβασίας μεταφέρθηκε σύντομα στην Καλαμάτα, υπό νέα ονομασία, ως «Μητρόπολη Μονεμβασίας και Καλαμάτας» - χωρίς να καταργηθεί αμέσως και η παλιά έδρα της. Γύρω στα μέσα του 16ου αιώνα ιδρύθηκε η νέα Μονή Βουλκάνου, ανατολικά της παλαιάς και χαμηλότερα, σύμφωνα με πατριαρχικά σιγίλια του 1583 που την αναφέρουν (Εικ. 2)