Οι τυφλοί πιστοί του ελεύθερου εμπορίου

Μετά από πρόσκληση δύο συναδέλφων του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, έδωσα κάποιες  διαλέξεις στα μαθήματά τους για την παγκοσμιοποίηση. ‘Πρέπει να σας πω’, μου είπε ένας εξ αυτών, ‘ότι η τάξη είναι υπέρ της παγκοσμιοποίησης’. Στην πρώτη τους συνάντηση είχε ρωτήσει τους φοιτητές πόσοι ευνοούσαν το ελεύθερο εμπόριο σε σχέση με τους περιορισμούς στις εισαγωγές. Η απάντηση ήταν άνω του 90%. Κι αυτό πριν οι φοιτητές διδαχτούν τα μυστήρια του συγκριτικού πλεονεκτήματος.

Γνωρίζουμε ότι όταν θέτουμε το ίδιο ερώτημα σε πραγματικές έρευνες με αντιπροσωπευτικό δείγμα του κόσμου – κι όχι μόνο στους σπουδαστές του Χάρβαρντ – το αποτέλεσμα είναι πολύ διαφορετικό. Στις Ηνωμένες Πολιτείες για παράδειγμα, τα δύο τρίτα των ανθρώπων είναι υπέρ των περιορισμών στις εισαγωγές έναντι του ενός τρίτου που ευνοεί την παγκοσμιοποίηση. Αλλά η απάντηση των σπουδαστών του Χάρβαρντ δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει. Όσοι έχουν καλή μόρφωση και υψηλή εξειδίκευση τείνουν να είναι πολύ πιο θετικοί απέναντι στο ελεύθερο εμπόριο απ’ ότι η πλειοψηφία των υπαλλήλων. Ενδεχομένως οι φοιτητές του Χάρβαρντ να ψήφιζαν με το μυαλό τους στο – μελλοντικό – πορτοφόλι τους.

Αλλά ίσως και να μην κατανοούν πώς πραγματικά δουλεύει το ελεύθερο εμπόριο. Όταν συναντηθήκαμε τους έθεσα το ίδιο ερώτημα με διαφορετικό τρόπο, αποδίδοντας την έμφαση στα πιθανά αναδιανεμητικά αποτελέσματα του ελεύθερου εμπορίου. Αυτή τη φορά η συναίνεση στο ελεύθερο εμπόριο εξατμίστηκε – και μάλιστα πιο γρήγορα απ’ ό,τι περίμενα.

Ξεκίνησα το μάθημα ζητώντας από τους φοιτητές να μου πουν αν θα επιδοκίμαζαν να κάνω ένα πολύ ιδιαίτερο μαγικό πείραμα. Διάλεξα δυο εθελοντές, το Νίκολας και το Τζον, και τους είπα ότι μπορούσα να εξαφανίσω 200 δολάρια από τον τραπεζικό λογαριασμό του Νίκολας και να προσθέσω 300 δολάρια στο λογαριασμό του Τζον. Αυτό το επίτευγμα κοινωνικής μηχανικής θα έκανε την τάξη σαν σύνολο πιο πλούσια κατά 100 δολάρια. Θα ήθελαν να κάνω αυτό το μαγικό κόλπο;

Εκείνοι που ψήφισαν θετικά ήταν ελάχιστοι. Αρκετοί παραπάνω εξέφραζαν αβεβαιότητα αλλά η πλειοψηφία ήταν κατηγορηματικά αντίθετη σε αυτό το κόλπο.

Σαφώς λοιπόν και οι φοιτητές δεν ένιωθαν άνετα να δώσουν τη συναίνεσή τους σε μια σημαντική αναδιανομή του εισοδήματος, ακόμη κι αν αυτή είχε σαν αποτέλεσμα να μεγαλώσει την οικονομική πίτα σαν σύνολο.  Τότε πώς είναι δυνατό, τους ρώτησα, όλοι τους σχεδόν ενστικτωδώς να ευνοούν το ελεύθερο εμπόριο που έχει ανάλογα – στην  πραγματικότητα πολύ μεγαλύτερα – αναδιανεμητικά αποτελέσματα από τους χαμένους στους κερδισμένους; Με αυτό σάστισαν.

Ας υποθέσουμε, τους είπα στη συνέχεια, ότι ο Νίκολας και ο Τζον έχουν δύο μικρές εταιρείες που ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Ας υποθέσουμε ότι ο Τζον έγινε πλούσιος κατά 300 δολάρια γιατί δούλεψε πια σκληρά, γιατί αποταμίευε κι επένδυε περισσότερο και γιατί παρήγαγε καλύτερα προϊόντα και με τον τρόπο αυτό έβγαλε τον Νίκολας από την αγορά και του προκάλεσε ζημιά ύψους 200 δολαρίων. Πόσοι φοιτητές επιδοκίμαζαν αυτή την αλλαγή; Η συντριπτική πλειοψηφία – στην πραγματικότητα όλοι εκτός από τον Νίκολας.

Έθεσα κι άλλες υποθέσεις αυτή τη φορά σε άμεση αναφορά με το διεθνές εμπόριο. Ας υποθέσουμε ότι ο Τζον έβγαλε τον Νίκολας εκτός αγοράς εισάγοντας καλύτερες εργαλειομηχανές από τη Γερμανία; Μεταφέροντας την παραγωγή του στην Κίνα όπου δεν υπάρχει η ίδια προστασία των εργασιακών δικαιωμάτων; Προσλαμβάνοντας παιδιά με μεροκάματα ψίχουλα στην Ινδονησία; Η υποστήριξη της προτεινόμενης αλλαγής μειωνόταν με κάθε νέο ερώτημα.

Αλλά τι γίνεται με την τεχνολογική καινοτομία, που όπως και το εμπόριο, συχνά φέρνει δυστυχία στον κόσμο; Ως προς αυτό, ελάχιστοι φοιτητές θα δέχονταν να μπλοκαριστεί η τεχνολογική πρόοδος. Η απαγόρευση του ηλεκτρικού λαμπτήρα επειδή θα καταστραφούν οι παραγωγοί κεριών φάνηκε σε όλους ανόητη.

Επομένως οι φοιτητές δεν είναι απαραίτητα ενάντια στην αναδιανομή. Είναι ενάντια σε κάποιους τύπους αναδιανομής. Όπως και ο περισσότερος κόσμος, έτσι κι αυτοί νοιάζονται για το δίκαιο ή μη χαρακτήρα των σχετικών διαδικασιών.

Για να διατυπώσουμε μια κρίση σε σχέση με τα αναδιανεμητικά αποτελέσματα, θέλουμε να γνωρίζουμε τι τα προκαλεί. Δεν τα βάζουμε με τον Μπιλ Γκέιτς ή το Γουόρεν Μπάφετ για τα δισεκατομμύρια τους, ακόμη κι αν τα έχουν συσσωρεύσει με ζημιές κάποιων ανταγωνιστών τους, επειδή υποθέτουμε ότι αυτοί και οι ανταγωνιστές τους λειτούργησαν στη βάση των ίδιων βασικών κανόνων και αντιμετώπισαν τις ίδιες ευκαιρίες και τα ίδια εμπόδια.

Θα σκεφτόμασταν όμως διαφορετικά αν ο Γκέιτς και ο Μπάφετ είχαν πλουτίσει όχι μέσω της καινοτομίας και της έμπνευσης, αλλά με απάτες, παραβιάζοντας τα εργατικά δικαιώματα, μολύνοντας το περιβάλλον κι εκμεταλλευόμενοι κρατικές επιχορηγήσεις στο εξωτερικό.

Αν όμως δεν συναινούμε στα αναδιανεμητικά αποτελέσματα που βασίζονται στην παραβίαση των κοινών ηθικών κανόνων στη χώρα μας, γιατί θα έπρεπε να τα δεχτούμε επειδή περιλαμβάνουν συναλλαγές έξω από τα σύνορα μιας χώρας;

Με τον ίδιο τρόπο, όταν περιμένουμε ότι τα αναδιανεμητικά αποτελέσματα θα αγκαλιάσουν περισσότερο κόσμο με το πέρασμα του χρόνου έτσι ώστε όλοι να ωφεληθούν μακροπρόθεσμα, είναι πολύ πιο πιθανό να παραβλέψουμε την αναδιανομή των εισοδημάτων. Αυτός είναι κι ο βασικός λόγος για τον οποίο πιστεύουμε ότι η τεχνολογική πρόοδος πρέπει να παίρνει το δρόμο της παρά τις βραχυπρόθεσμες καταστρεπτικές επιπτώσεις της σε κάποιο κόσμο. Όταν όμως οι δυνάμεις του ελεύθερου εμπορίου πλήττουν ξανά και ξανά τον ίδιο κόσμο – τους λιγότερο μορφωμένους και τους βιομηχανικούς εργάτες – μπορεί να νιώθουμε λιγότερο θετικοί απέναντι στην παγκοσμιοποίηση.

Δυστυχώς, πάρα πολλοί οικονομολόγοι δεν δίνουν σημασία σ' αυτές τις διακρίσεις. Τείνουν να αποδίδουν τις επιφυλάξεις απέναντι στην παγκοσμιοποίηση σε κίνητρα προστατευτισμού ή σε άγνοια, ακόμα κι όταν διακυβεύονται γνήσια ηθικά ζητήματα. Αγνοώντας το γεγονός ότι το διεθνές εμπόριο μερικές φορές – όχι πάντοτε – ενέχει αναδιανεμητικά αποτελέσματα που  τα θεωρούμε ως προβληματικά στη χώρα μας, δεν διεξάγουμε μια σωστή δημόσια συζήτηση. Χάνουμε έτσι και την ευκαιρία για μια πραγματικά ισχυρή υπεράσπιση του ελεύθερου εμπορίου εκεί όπου δεν υπάρχουν ηθικά ζητήματα.

Αν και η παγκοσμιοποίηση εγείρει κατά διαστήματα δύσκολα ερωτήματα σχετικά με τη νομιμότητα των αναδιανεμητικών της αποτελεσμάτων, δεν θα πρέπει να απαντήσουμε σε αυτά με αυτόματο περιορισμό των εισαγωγών. Υπάρχουν πολλά δύσκολα αντισταθμίσματα  που θα έπρεπε να εξετάσουμε, συμπεριλαμβανομένων των επιπτώσεων για τον κόσμο των άλλων κρατών που μπορεί να είναι πιο φτωχός από εκείνους που πλήττονται στο δικό μας  κράτος.

Αλλά οι δημοκρατίες οφείλουν στον εαυτό τους μια σωστή συζήτηση, έτσι ώστε να κάνουν αυτές τις επιλογές συνειδητά κι ελεύθερα. Ο φετιχισμός της παγκοσμιοποίησης απλά και μόνο επειδή μεγαλώνει την οικονομική πίτα είναι ο πιο σίγουρος τρόπος να την απονομιμοποιήσουμε στο μακρύ ορίζοντα.