Εκατό χρόνια Τουρκικής Δημοκρατίας: Ερντογάν, ο εκκαθαριστής της κληρονομιάς του Ατατούρκ
Οκτώβριος 29, 2023. Ελλάδα.
Στις 29 Οκτωβρίου 1923, ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ κατήργησε το χαλιφάτο και ίδρυσε την Τουρκική Δημοκρατία. Εκατό χρόνια αργότερα, ο Ερντογάν επιδιώκει το όνειρό του να αντικαταστήσει τον «πατέρα των Τούρκων», μέσω του εξισλαμισμού της χώρας και της νοσταλγίας για την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Στην Τουρκία, το πορτρέτο του Μουσταφά Κεμάλ, γνωστού ως ‘Ατατούρκ’, κρέμεται ακόμα παντού.
Η φωτογραφία του, λεπτό μουστάκι και χτενισμένα μαλλιά, είναι κρεμασμένη σε επίσημα κτίρια, τυπωμένη σε χαρτονομίσματα, εκτίθεται σε σχολεία και στο πιο μικρό κατάστημα.
Άθικτο εικονίδιο και ο ιδρυτής της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923, συνεχίζει να τιμάται ακόμη και 85 χρόνια μετά τον θάνατό του.
Ωστόσο, ο άνθρωπος που περιγράφεται ως «αθάνατος ηγέτης και ασύγκριτος ήρωας» στο προοίμιο του εθνικού συντάγματος έχει τώρα έναν αντίπαλο: τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν!
Στην εξουσία για περισσότερα από είκοσι χρόνια, ο αρχηγός του κράτους μεταμόρφωσε την Τουρκία, πηγαίνοντας συχνά ενάντια στις φιλοδοξίες του μακρινού προκατόχου του:
Εξισλαμισμός της κοινωνίας, αποκατάσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διεθνές άνοιγμα της χώρας…
Εκατό χρόνια νωρίτερα, ο Ατατούρκ ήθελε, αντίθετα, να της δώσει το περίγραμμα της Ευρώπης επιβάλλοντας την κατάργηση του χαλιφάτου, την εκκοσμίκευση της εκπαίδευσης, τη χειραφέτηση της γυναίκας ακόμα και το λατινικό αλφάβητο.
«Ο Ερντογάν θέλει να επαναφέρει τον Ατατούρκ σε ένα υπόβαθρο, ως δομικό στοιχείο της μνήμης της Τουρκίας αλλά ανήκει στο παρελθόν», συνοψίζει η Δωροθέα Σμιτ (Dorothée Schmid), ερευνήτρια υπεύθυνη για το πρόγραμμα Σύγχρονη Τουρκία και Μέση Ανατολή της ‘IFRI’.
Ένα «ολικό διάλειμμα» σε θρησκευτικό επίπεδο
Το 2002, η εκλογική νίκη του AKP, ενός ισλαμο-συντηρητικού κόμματος υπό την προεδρία του Ερντογάν, σηματοδότησε την επιστροφή του Ισλάμ στην εξουσία, παρότι είχε απορριφθεί από τον Μουσταφά Κεμάλ.
«Ο Ατατούρκ ήταν υπέρ της πολύ μαχητικής εκκοσμίκευσης και του απόλυτου ελέγχου του κράτους στο θρησκευτικό ζήτημα, σχεδόν περιορισμένο στην ιδιωτική σφαίρα», εξηγεί ο Μπαϊράμ Μπαλτζί, ερευνητής στο Διεθνές Ερευνητικό Κέντρο Sciences Po, ειδικός στην Τουρκία.
Ο κεμαλισμός, που ωθήθηκε από μια μειονοτική ελίτ, απαγόρευσε συγκεκριμένα τη χρήση θρησκευτικών ενδυμάτων όπως το φέσι ή το πέπλο και καθόρισε το Γρηγοριανό ημερολόγιο καθώς και ονόματα που ακούγονται τουρκικά και όχι αραβικά.
Ένας εκσυγχρονισμός στον οποίο πολλά τμήματα του πληθυσμού ήταν απρόθυμα.
« Η Τουρκία ήταν πάντα μουσουλμανική », θυμάται η Δωροθέα Σμιτ.
«Το καθεστώς διέγραψε τη θρησκεία από την πολιτική φοβούμενο ότι θα υπήρχε ανταγωνισμός με το κράτος, το οποίο είχε μπερδευτεί με τον χαρακτήρα του Ατατούρκ».
Από την εισαγωγή του πολυκομματικού συστήματος στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα ισλαμικά πολιτικά κόμματα έχουν πολλαπλασιαστεί στο πολιτικό τοπίο.
« Κατά κάποιο τρόπο, ο στόχος του Ερντογάν [στην επιστροφή στην εκκοσμίκευση του Ατατούρκ] ήταν να ευθυγραμμίσει την πολιτική εκπροσώπηση με την πραγματική Τουρκία », αναλύει ο ερευνητής.
« Ο Ερντογάν βρίσκεται σε πλήρη ρήξη με τον Ατατούρκ σε θρησκευτικό επίπεδο », προσθέτει ο Μπαϊράμ Μπαλτζί, αναφερόμενος στην επιστροφή του πέπλου και στην προβολή του Ισλάμ στη δημόσια σφαίρα, συμπεριλαμβανομένου του πρώην κοσμικού στρατού.
« Παρατηρούμε μάλιστα ότι ο ισλαμικός παράγοντας χρησιμοποιείται ως εργαλείο εξωτερικής πολιτικής. »
Ο αρχηγός του τουρκικού κράτους, ο οποίος πρόσφατα κατήγγειλε τις «θηριωδίες που διέπραξε το Ισραήλ » , παρουσιάζεται τακτικά ως ένθερμος προστάτης του μουσουλμανικού κόσμου, είτε πρόκειται για Παλαιστίνιους, Ροχίνγκια ή ακόμα και Αφρικανούς Μουσουλμάνους.
Στο εξωτερικό, η Τουρκία παίζει το χαρτί των θρησκευτικών σχέσεων και χτίζει τζαμιά, προσφέρει υποτροφίες και αυξάνει τον αριθμό των ισλαμικών ομολογιακών σχολείων.
Νοσταλγία για την Οθωμανική Αυτοκρατορία
Εάν ο Ατατούρκ και ο Ερντογάν μοιράζονται τον ίδιο εθνικισμό, ο Τούρκος πρόεδρος, ο οποίος έχει το παρατσούκλι «Ρέις», προσπαθεί να προωθήσει το οθωμανικό παρελθόν της Τουρκίας, ενώ ο προκάτοχός του είχε χτίσει τη σύγχρονη Τουρκία στα ερείπια της Αυτοκρατορίας.
« Για πολύ καιρό, μετά το θάνατο του Ατατούρκ, δεν μιλούσαμε για την Οθωμανική Αυτοκρατορία, που αντιπροσώπευε την υστεροφημία. Καθώς η Τουρκία απελευθερώνεται, γίνεται σε θέση να μιλά για το οθωμανικό παρελθόν της », υποστηρίζει ο Μπαϊράμ Μπαλτζί, επικαλούμενος αρχιτεκτονικές και καλλιτεχνικές εμπνεύσεις και την αποκατάσταση παλαιών κτιρίων.
Το 2020, ο Ερντογάν αποκατέστησε το καθεστώς του μουσουλμανικού τόπου λατρείας στην Αγία Σοφία, που μετατράπηκε σε τζαμί από τους Οθωμανούς και στη συνέχεια σε μουσείο με πρωτοβουλία του Ατατούρκ το 1934.
« Η επανένωση με τις παραδοσιακές αξίες της Τουρκίας είναι κάτι του οποίου ο Ερντογάν είναι το σύμβολο, αλλά ξεκίνησε πολύ πριν με τον Τουργκούτ Οζάλ, ο οποίος ήταν ταυτόχρονα φιλοευρωπαϊκός, φιλοδυτικός αλλά και συντηρητικός», θυμάται ο ερευνητής.
Ο Τουργκούτ Οζάλ, Πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας από το 1989 έως το 1993, ήταν ο πρώτος που χαρακτηρίστηκε «νεο-οθωμανιστής».
Σε αυτό προστίθεται το γεγονός ότι από το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016, ο Ερντογάν δεν έχει κανένα πρόβλημα να επανασυνδεθεί με τη σκληρή εξουσία και να ονειρευτεί τον εαυτό του ως πνευματικό και στρατιωτικό ηγέτη.
« Η σημερινή Τουρκία είναι μια εξωστρεφής περιφερειακή στρατιωτική δύναμη, ενώ του Ατατούρκ ήταν εσωστρεφής, επικεντρώθηκε στην οικοδόμηση της χώρας και στην εδραίωση των συνόρων της », σχολιάζει η Δωροθέα Σμιτ.
Ατατούρκ, ένα σύμβολο «στο χρονοντούλαπο της ιστορίας»
Ωστόσο, ο Ερντογάν είναι αδύνατο να σβήσει τη φιγούρα του Ατατούρκ, που παραμένει θρυλικός.
Ακόμα κι αν ο «Ρέις» έσπασε το ρεκόρ μακροζωίας στην εξουσία, η ζωή του «πατέρα των Τούρκων» σημαδεύτηκε από τις στρατιωτικές νίκες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και τον Τουρκικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας, πολέμησε δυναμικά.
« Η κληρονομιά του Ατατούρκ είναι αναγκαστικά παρούσα στην ουσιαστική δομή της χώρας: την ίδρυση του κράτους, τα σύνορά του, την πολιτική του λειτουργία… » διευκρινίζει η Δωροθέα Σμιτ.
« Ο Ερντογάν δεν θα πει ποτέ ανοιχτά ότι είναι εναντίον του Ατατούρκ. Στα νιάτα του είπε ότι ήταν απαραίτητο να μεταρρυθμιστεί η κληρονομιά του Ατατούρκ, αλλά δεν το είπε στο όνομα του αγώνα κατά του Κεμαλισμού, αλλά στο όνομα του εκδημοκρατισμού της χώρας», συνεχίζει ο Μπαϊράμ Μπαλτζί.
Εάν σε ορισμένα γραφεία των κεντρικών γραφείων του AKP, τα πορτρέτα του ιδρυτή είναι ακόμη μεγαλύτερα από αυτά του Ερντογάν, ο τελευταίος « έχει λύσει το πρόβλημα δημοτικότητας » σύμφωνα με την Δωροθέα Σμιτ.
« Η εκατονταετηρίδα από την ανακήρυξη της Τουρκικής Δημοκρατίας οδηγεί το θέμα: ο Ατατούρκ εγκαθίσταται στο χρονοντούλαπο της ιστορίας ».
Η απόδειξη είναι ότι δεν πάνε πλέον μόνο οι κεμαλιστές στο μαυσωλείο του Ατατούρκ στην Άγκυρα. Σε μια ερευνητική αποστολή για τις τελευταίες εκλογές τον Μάιο του 2023, η Δωροθέα Σμιτ είδε « πολλές παραδοσιακές οικογένειες με καλυμμένες γυναίκες ».
Ο Ατατούρκ, που δεν φαίνεται να έχει εξαφανιστεί από το τοπίο, περιορίζεται σε σύμβολο και όχι σε ιδεολογική κληρονομιά.
« Σήμερα, μπορεί να τον διεκδικήσουν όλες οι πολιτικές κοινότητες στην Τουρκία », καταλήγει η ερευνήτρια.
Καρολίν Ρενώ- RFi
Σχόλια