Τα μυστηριώδη αντικείμενα της αρχαίας Σάμου
Τα μουσεία στο νησί του Πυθαγόρα, του Ευπαλίνου και του Επίκουρου είναι γεμάτα από μοναδικά και συναρπαστικά έργα τέχνης, πολλά από τα οποία είναι αινιγματικά.
ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ φημισμένα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, η Σάμος έχει μια μακρά ιστορία, η οποία χρονολογείται από το 4000 π.Χ. Το νησί είναι γνωστό για τις μεγάλες προσωπικότητες που παρείχε στην ελληνική και παγκόσμια ιστορία, όπως τον Πυθαγόρα, τον φιλόσοφο Επίκουρο, τον αστρονόμο Αρίσταρχο που φέρεται να σχεδίασε τον πρώτο ηλιοκεντρικό χάρτη, ενώ κατά πολλούς είναι η γενέτειρα του Αισώπου. Στη Σάμο παρήχθησαν τα πρώτα χάλκινα αγάλματα, ενώ τα αγγεία του νησιού ήταν ξακουστά το 550 π.Χ.
Η ονομασία «Σάμος» θεωρείται ότι είναι φοινικικής προέλευσης και σύμφωνα με τον γεωγράφο Στράβωνα, το όνομα σημαίνει «ύψος κοντά στην ακτή», πιθανότατα λόγω των υψηλών βουνών του νησιού.
Η Σάμος ήταν ένα πολύ σημαντικό νησί στην αρχαιότητα, όχι μόνο για το ευωδιαστό κρασί της, αλλά επειδή υπήρξε σημαντική ναυτική δύναμη, τέτοια που οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής, όπως οι Αιγύπτιοι, επιζητούσαν να είναι σύμμαχοί της. Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, η πόλη της Σάμου ήταν η καλύτερη πόλη τόσο μεταξύ των Ελλήνων όσο και των «βαρβάρων».
Από όλα τα νησιά της Ελλάδας είναι εκείνο που βρίσκεται πιο κοντά στην Ιωνία, από την οποία τη χωρίζει το Στενό της Μυκάλης (πλάτους μόλις 1300 μ. ή ο επταστάδιος πορθμός στην αρχαιότητα), που στο ύψος του Ποσειδωνίου έχει πλάτος γύρω στα 750 μέτρα (ελληνικά χωρικά ύδατα).
Η Σάμος είναι από τα ομορφότερα και πιο πράσινα νησιά της Ελλάδας. Εκτός από τις κορυφές του όρους Κερκετεύς (υψόμετρο 1443 μ.), όλο το υπόλοιπο νησί καλύπτεται από οργιαστική βλάστηση. Πυκνά δάση, ελιές, αμπέλια και οπωροφόρα καλύπτουν σχεδόν όλη την έκτασή της από τα υψώματα των βουνών μέχρι τις ακτές.
Οι νύμφες της θάλασσας
Υπάρχουν πολλές παραδόσεις σχετικά με την προέλευση του νησιού. Σύμφωνα με το μύθο, οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν οι νύμφες της θάλασσας ή Νηρηίδες, οι οποίες κατείχαν σημαντικές απόκρυφες γνώσεις. Οι Νηρηίδες ήταν θεότητες που συνόδευαν τον θεό Ποσειδώνα, τον κύριο του κόσμου, και βοηθούσαν τους ναυτικούς να καταπολεμήσουν τις καταιγίδες και να ταξιδεύουν με ασφάλεια στα απροσδόκητα νερά του Αιγαίου.
Μια από τις πιο φημισμένες Νηρηίδες ήταν η μητέρα του Αχιλλέα, η Θέτις.
Λέγεται ότι οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν οι Πελασγοί που θεωρούνται πρόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο πρώτος βασιλιάς της Σάμου ήταν ο ημίθεος Αγκαίος, γιος του θεού Ποσειδώνα και της Αστυπάλαιας, ο οποίος πήρε μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία. Ο Αγκαίος ήταν βασιλιάς των Λέλεγων της Σάμου και γυναίκα του ήταν η Σαμία, κόρη του Μαιάνδρου.
Προστάτιδα του νησιού ήταν η θεά Ήρα, η οποία, σύμφωνα με τη μυθολογία, γεννήθηκε στην Σάμο. Προς τιμήν της ο τύραννος Πολυκράτης άρχισε την ανέγερση ενός μεγαλειώδους ναού, με διαστάσεις 55Χ108 μέτρα, ο οποίος, όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, ήταν «ο πιο μεγάλος ναός που είδα ποτέ».
Το Ηραίο, οι κίονες του οποίου είχαν ύψος 18 μέτρα, άρχισε να χτίζεται γύρω στα 570-560 π.Χ. υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Ροίκου και του καλλιτέχνη Θεόδωρου. Αυτό όμως το θαύμα της ιωνικής αρχιτεκτονικής καταστράφηκε από σεισμό λίγα χρόνια μετά την αποπεράτωσή του.
Μια άλλη σημαντική προσωπικότητα της Σάμου είναι ο μεγάλος μαθηματικός και φιλόσοφος Πυθαγόρας.
Αν και ο ίδιος δεν έγραψε τίποτα, οι θεωρίες του πάνω στη μεταφυσική και την ηθική, αφενός, και τη φιλοσοφία και τις επιστήμες, αφετέρου, εξακολουθούν να επηρεάζουν μέχρι σήμερα πλήθος στοχαστών, επιστημόνων και καλλιτεχνών. Το πυθαγόρειο θεώρημα και η αρμονία των σφαιρών, δηλαδή των πλανητών, είναι μόνο δύο από τις θεωρίες του συναρπαστικού και πολυσύνθετου έργου του.
Σχέδιο J. Augustus Knapp. Πηγή: Supplied
Εντυπωσιακά τεχνουργήματα
Ο μεγάλος πολιτισμός του νησιού αντανακλάται στα μουσεία της Σάμου, τα οποία περιέχουν ένα ευρύ φάσμα πολύ εντυπωσιακών αντικειμένων. Οι πρώτες αρχαιολογικές ανασκαφές έγιναν το 1812 από Βρετανούς αρχαιολόγους και συνεχίστηκαν από Γερμανούς αρχαιολόγους το 1900.
Τα ευρήματα υπογραμμίζουν τη σημασία του νησιού ως πολιτιστικού κέντρου στον αρχαίο κόσμο, καθώς η επιρροή της Σάμου είχε απλωθεί σε όλη την λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου. Αρκετά από αυτά εμφανίζουν επιρροές από τον Μινωικό, Μυκηναϊκό και Αιγυπτιακό πολιτισμό, αλλά και από τους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας.
Ας δούμε όμως μερικά από τα αρχαία τεχνουργήματα της Σάμου, όπως αυτά παρουσιάζονται στο βιβλίο “Σάμος: Τα αρχαιολογικά μουσεία” (Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση).
Σύμφωνα με το βιβλίο, το παράξενο χάλκινο τεχνούργημα που εμφανίζεται στην αρχή του άρθρου περιγράφεται ως ρυμός έλξεως μιας άμαξας από την οποία λείπουν τα άλογα. Υπάρχουν ωστόσο μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία: α) οι ανθρώπινες φιγούρες έχουν μια πολύ ασυνήθιστη εμφάνιση με μυτερά πρόσωπα και ασυνήθιστα μακρύ λαιμό, β) το σχήμα του ρυμουλκούμενου οχήματος δεν μοιάζει καθόλου με όχημα (μοιάζει περισσότερο με υποβρύχιο!) και γ) η φιγούρα στο πίσω μέρος κρατά κάτι που μοιάζει με τιμόνι.
Ένα άλλο περίεργο αντικείμενο είναι αυτή η χάλκινη προμετωπίδα αλόγου με παραστάσεις τεσσάρων γυναικείων μορφών θεολογικού συμβολισμού. Η μία γυναίκα πατώντας σε μια κεφαλή ταύρου κρατά στα χέρια της άλλες δύο κεφαλές, ενώ οι άλλες τρεις γυναίκες κρατούν με τα χέρια το στήθος τους. Το ανάθημα είναι του 9ου αι. π.Χ. και έχει επάνω του χαραγμένη επιγραφή στην αραμαϊκή γλώσσα ότι είχε προσφερθεί ως δώρο στον ηγεμόνα Αζαέλ από την κοιλάδα Μπασάν της Συρίας. Δύο αιώνες αργότερα αφιερώθηκε στο Ηραίο.
Πιθανόν το ανάθημα αυτό να δείχνει με συμβολικό τρόπο τη σύνδεση του ανώτερου κόσμου με τον κατώτερο, του Ήλιου με τη Γη. Οι κεφαλές του ταύρου δείχνουν το γήινο στοιχείο, ενώ ο φτερωτός ηλιακός δίσκος στην κορυφή το κατερχόμενο πνευματικό στοιχείο που διαπερνά τα πάντα μέσα από την τριάδα δημιουργία – συντήρηση – καταστροφή.
Το Ευπαλίνειο Όρυγμα
Στη Σάμο βρίσκεται επίσης το περίφημο Ευπαλίνειο Όρυγμα κοντά στο Πυθαγόρειο. Πρόκειται για μια σήραγγα 1.036 μέτρων, η οποία κατασκευάστηκε κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. για να χρησιμεύσει σαν υδραγωγείο. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ήταν ότι ανοίχθηκε ταυτόχρονα και από τις δυο πλευρές του βουνού: το όρυγμα αυτό ήταν αμφίστομον, όπως το χαρακτήρισε ο Ηρόδοτος, χάρη στον οποίο έγινε γνωστό. Οι δυο σήραγγες συναντήθηκαν περίπου στο μέσον με αξιοθαύμαστη ακρίβεια, κάτι που ήταν σημαντικό επίτευγμα για τα τεχνολογικά δεδομένα της εποχής. Ένα μέρος του ορύγματος είναι σήμερα επισκέψιμο.
Η κατασκευή του ορύγματος έγινε με εντολή του τυράννου Πολυκράτη και εκτιμάται ότι η κατασκευή του κράτησε 10 χρόνια. Ο σχεδιαστής και μηχανικός του έργου ήταν ο Ευπαλίνος (6ος αι. π.Χ.), γιος του Ναυστρόφου από τα Μέγαρα. Το άνοιγμα της σήραγγας είναι περίπου 1,80×1,80 μ. Μερικά μέτρα κάτω από την κύρια σήραγγα έχει σκαφτεί μια μικρότερη, από την οποία περνούσαν περισσότερα από 400 κυβικά μέτρα νερού την ημέρα.
Εκτιμάται ότι ο σκοπός του ορύγματος ήταν όχι μόνο να μεταφερθεί νερό από την πηγή πίσω από το βουνό προς στην πρωτεύουσα της Σάμου (το σημερινό Πυθαγόρειο), αλλά αυτό να γίνει με τρόπο που δεν ήταν ανιχνεύσιμος από επιδρομείς, οι οποίοι θα μπορούσαν εύκολα, αν έβλεπαν τον επιφανειακό αγωγό, να τον καταστρέψουν και να στερήσουν την πόλη από τον βασικότερο πόρο της. Από το όρυγμα λοιπόν το νερό οδηγούνταν μέσα από το τείχος στην πόλη.
Ο Ηρόδοτος περιγράφει την σήραγγα εν συντομία ως εξής:
«Ανέφερα πολλά για τους Σαμίους, γιατί έχουν κάνει τρία από τα μεγαλύτερα έργα από όλους τους Έλληνες. Σε όρος με ύψος εκατόν πενήντα οργιές (225 μέτρα), έφτιαξαν υπόγειο όρυγμα που το είχαν αρχίσει ταυτόχρονα από δύο πλευρές. Το μεν μήκος του ορύγματος είναι επτά στάδια (1036 μέτρα), το δε ύψος και πλάτος είναι οκτώ πόδια το καθένα (1,8 μέτρα). Σε όλο το μήκος του, έχει ανοιχτεί ένα άλλο όρυγμα, σε βάθος είκοσι πήχεων, με πλάτος τριών ποδών, μέσα από το οποίο το νερό διοχετεύεται με σωλήνες από μεγάλη πηγή μέχρι την πόλη. Ο αρχιτέκτονας δε του ορύγματος αυτού ήταν ο Ευπαλίνος, γιος του Ναυστρόφου από τα Μέγαρα».
Το υδραγωγείο του Ευπαλίνου και τα Μουσεία της Σάμου στο Βαθύ και στο Πυθαγόρειο είναι βέβαιο ότι αξίζουν μια επίσκεψη. Παρακάτω παραθέτουμε μερικές ακόμη εικόνες που δείχνουν μερικά από τα μοναδικά έργα τέχνης που βρέθηκαν στο νησί:
• Μια ανθρωπόμορφη φτερωτή κατσίκα, η οποία θυμίζει πειράματα γενετικής. Σύμφωνα με τον κατάλογο του βιβλίου, πρόκειται για χάλκινη λαβή σκεύους του 9ου/7ου αι. π.Χ., το οποίο ήρθε στη Σάμο από τη Βόρεια Συρία.
• Ένα κυπριακό ειδώλιο με έναν άνδρα που κρατά στους ώμους του ένα κριάρι (τελευταίο τέταρτο 7ου/μέσα 6ου αι. π.Χ.) – το σύμβολο του Καλού Ποιμένα που συναντάμε αιώνες αργότερα στον χριστιανισμό.
• Ένα πήλινο ειδώλιο με την περίεργη παράσταση δαιμονικής γυναικείας μορφής με το κεφάλι στην κοιλιά αμέσως πάνω από το αιδοίο, ένδειξη είτε γενετικών πειραμάτων είτε απόηχος μιας πολύ παλιάς εποχής, κατά την οποία οι πρώτες γενέσεις των ανθρώπων, των ζώων και των φυτών δεν ήταν ολοκληρωμένες, επειδή σ’ εκείνο το στάδιο εξέλιξης η δημιουργία ήταν ατελής.
• Μια σειρά από γυάλινα μπουκάλια τα οποία θυμίζουν δοκιμαστικούς σωλήνες ή σαν να έχουν βγει από κάποιο αλχημιστικό εργαστήριο.
Μια εκπληκτική ξενάγηση στα εκθέματα των μουσείων στο Βαθύ και στο Πυθαγόρειο προσφέρει το βιβλίο “Σάμος: Τα αρχαιολογικά μουσεία” (Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση).
samosreporter,http://nblo.gs
Σχόλια