Πόλεμος και Οικονομία: Τα αναπάντεχα μαθήματα της Ιστορίας
Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ένα τετραετές λουτρό αίματος που επεκτάθηκε σε σχεδόν κάθε γωνιά του πλανήτη αφήνοντας πίσω του 40 εκατομμύρια νεκρούς ή τραυματίες και ένα μεγάλο μέρος της Ευρώπης σε ερείπια. Η «Καρχηδόνιος ειρήνη» που επιβλήθηκε στη Γερμανία μετά την ήττα της βοήθησε να φυτευτούν οι σπόροι για τον υπερπληθωρισμό της δεκαετίας του 1920, την άνοδο των Ναζί και τον ακόμη πιο καταστροφικό και θανατηφόρο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ωστόσο, αν δούμε τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο ως το πρώτο στάδιο σε μια διαπάλη διάρκειας 75 ετών, όπως κάνουν ορισμένοι μελετητές, η προοπτική αλλάζει.
«Αν κοιτάξετε προς το 1989 από το 1914», είπε ο ιστορικός και αρχαιολόγος Ίαν Μόρις, «τότε, η μεγάλη εικόνα, δείχνει ένα πολύ παραγωγικό αποτέλεσμα. Η δημιουργία του πρώτου πραγματικά παγκόσμιου συστήματος, χαμηλότερα από ποτέ ποσοστά βίαιων θανάτων, υψηλότερος από ποτέ πλούτος. Εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από σε ποιο σημείο βρίσκεσαι και από ποιο χρονικό σημείο κοιτάς».
Λίγοι επενδυτές έχουν ορίζοντα 75 ετών. Αλλά ο πόλεμος – η πιο καταστροφική συνήθεια της ανθρωπότητας – μπορεί να παράγει θετικά αποτελέσματα με τη πάροδο του χρόνου, κατέληξε ο Μόρις στο βιβλίο του που κυκλοφόρησε το 2014, Πόλεμος! Σε τι χρησιμεύει; Σύγκρουση και πρόοδος του πολιτισμού. Από τα πρωτεύοντα θηλαστικά στα ρομπότ (War! What Is It Good For? Conflict and the Progress of Civilization From Primates to Robots).
Φυσικά, κανείς δεν μπορεί να φέρει πίσω τους νεκρούς ή να αποκαταστήσει την υγεία των τραυματιών ενός πολέμου. Αλλά οι φυσικές υποδομές της ζωής – δρόμοι, εργοστάσια, πόλεις – μπορούν να ξαναχτιστούν, ακόμη και να βελτιωθούν.
Και, επιδιώκοντας την ειρήνη, οι άνθρωποι μεταπολεμικά τείνουν να υποστηρίζουν «κυβερνήσεις που μπορούν να επιβάλουν όλο και μεγαλύτερα συστήματα ενσωμάτωσης-ολοκλήρωσης», είπε ο Μόρις, πράγματα, δηλαδή, όπως συνθήκες, εμπορικές συμφωνίες και οντότητες όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και ο Οργανισμός Βορειοατλαντικής Συνθήκης.
Σήμερα, το παγκόσμιο σύστημα που αναπτύχθηκε μετά την πτώση του Σιδηρού Παραπετάσματος το 1989 απειλείται τόσο από έναν άλλο ευρωπαϊκό πόλεμο -καθώς η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία πλησιάζει τον έκτο μήνα της- όσο και από έναν αυξανόμενο ψυχρό πόλεμο μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας. Ο πλούτος δέχεται επίθεση από τον οικονομικό ανεμοστρόβιλο που τόσο συχνά συνοδεύει τον πόλεμο—τον υψηλό πληθωρισμό—και υπάρχουν καμπανάκια για μια επικείμενη παγκόσμια ύφεση.
Τι μπορούμε να περιμένουμε στο μέλλον; Μια αναδρομή σε μερικές από τις προηγούμενες συγκρούσεις της Αμερικής μπορεί να βοηθήσει.
Ο Αμερικανικός Εμφύλιος Πόλεμος, ο τελευταίος πόλεμος που διεξήχθη επί αμερικανικού εδάφους, ήταν μια αδελφοκτόνος συμφορά στην οποία ο υπερπληθωρισμός έπαιξε θανατηφόρο και αποφασιστικό ρόλο.
Ο Αμερικανικός Εμφύλιος: Ο πλέον πολύνεκρος πόλεμος στην ιστορία των ΗΠΑ
Το 1860, το 90% της βιομηχανικής παραγωγής της Αμερικής προερχόταν από τις βόρειες πολιτείες, σύμφωνα με τον Ουίλιαμ Τ. Ντέιβις στο βιβλίο «Χαμένη Υπόθεση: Μύθοι και πραγματικότητες της Νότιας Συνομοσπονδίας» (The Cause Lost: Myths and Realities of the Confederacy). Έτσι, καθώς ο πόλεμος συνεχιζόταν, ο Νότος τύπωσε συνομοσπονδιακά δολάρια για να αγοράζει τα όπλα, το ρουχισμό, ακόμη και τα τρόφιμα που δεν μπορούσε να παράγει.
Μέχρι το 1863, ο πληθωρισμός εκτοξεύτηκε πάνω από το 300%, έγραψε ο Ντέιβις, και τα χαρτονομίσματα του Νότου ήταν άχρηστα. Ο στρατός των αποστατών πνίγηκε από την ανώτερη βιομηχανική ισχύ του Βορρά.
Στο τέλος, ο πόλεμος προκάλεσε τουλάχιστον 620.000 θανάτους στρατιωτών -σχεδόν τόσους όσο και όλοι οι άλλοι πόλεμοι των ΗΠΑ μαζί- και άφησε μεγάλο μέρος του Νότου κατεστραμμένο.
Ωστόσο, αντί να διαλύσει την Ένωση, ο πόλεμος δημιούργησε μια ισχυρότερη κεντρική κυβέρνηση που ενίσχυσε τους δεσμούς μεταξύ των πολιτειών. Και η ανοικοδόμηση του Νότου βοήθησε στη δημιουργία της Χρυσής Εποχής της Αμερικής, όπου «ληστρικοί βαρόνοι» (σ.σ. παρατσούκλι των Αμερικανών μεγιστάνων της εποχής) όπως ο Κορνίλιους Βάντερμπιλτ και ο Τζ. Π. Μόργκαν αποκόμισαν αμύθητα πλούτη στον άναρχο και χωρίς κανόνες κόσμο του πρώιμου καπιταλισμού.
Ο διαμερικανικός σιδηρόδρομος, που ολοκληρώθηκε το 1869, διέδωσε το εμπόριο σε ολόκληρη τη χώρα και έδωσε στους Αμερικανούς νέα κινητικότητα, συνυφαίνοντας ετερόκλητες περιοχές σε ένα συνεκτικό έθνος. Η Αμερικανική Βιομηχανική Επανάσταση χρονολογείται γενικά από το 1870 έως το 1914, την παραμονή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Αν και οι ΗΠΑ γλίτωσαν από μάχες στο έδαφός τους, περισσότεροι από 100.000 Αμερικανοί σκοτώθηκαν στον «Μεγάλο Πόλεμο». Το έθνος γνώρισε διψήφιο πληθωρισμό από το 1917 έως το 1920 και ύφεση το 1920-21.
Ο Α’ ΠΠ κατέστρεψε την Ευρώπη
Ωστόσο, όπως η Χρυσή Εποχή είχε ακολουθήσει τον Εμφύλιο Πόλεμο, έτσι και η «χρυσή δεκαετία του ’20» αναδύθηκε από τις στάχτες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Οι ΗΠΑ είχαν χρησιμεύσει ως ο σιτοβολώνας της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του πολέμου. Στη συνέχεια, έγιναν η παγκόσμια βιομηχανική δύναμη. Αξιοποιώντας τις αρχές μαζικής παραγωγής του Χένρι Φορντ, τα αμερικανικά εργοστάσια ανέδειξαν τέτοια σύγχρονα θαύματα όπως αυτοκίνητα, αεροπλάνα, ψυγεία και ραδιόφωνα.
Η Wall Street, η οποία είχε χρηματοδοτήσει την υπόθεση των Συμμάχων, πήρε τη θέση της ως «ο μακρύτερος δρόμος στον κόσμο», όπως την αποκάλεσε ο ιδρυτής του Barron’s, Κλάρενς Μπάρον. Πολλοί Αμερικανοί συμμετείχαν σε αυτήν την αυξανόμενη ευημερία και κάποιοι έκαναν μεγάλες περιουσίες.
Ο Dow Jones Industrial Average δίνει το στίγμα της ιστορίας, ανεβαίνοντας από 54,62 στις 12 Δεκεμβρίου 1914 (την πρώτη ημέρα διαπραγμάτευσης μετά το ρεκόρ τετραμήνου κλεισίματος του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης λόγω πολέμου) στις 103,73 πέντε χρόνια αργότερα. Κορυφώθηκε στις 381,17 μονάδες στις 3 Σεπτεμβρίου 1929, ένα μήνα πριν από το Μεγάλο Κραχ.
Η πορεία του Dow αφηγείται επίσης την ιστορία της Μεγάλης Ύφεσης, όταν έπεσε στο χαμηλό των 41,22 στις 8 Ιουλίου 1932 – κάτω από το άνοιγμα του 1914 – και δεν ανέκτησεε το υψηλό του 1929 παρά μόνο το 1954.
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος αναζωπύρωσε τη βιομηχανική ισχύ των ΗΠΑ. Τον πόλεμο ακολούθησαν αρκετά χρόνια υψηλού πληθωρισμού και η ύφεση του 1949, αλλά στη συνέχεια η οικονομία των ΗΠΑ άρχισε ένα ράλι. Ο Dow ολοκλήρωσε τη δεκαετία του 1950 στις 679,36 μονάδες, με 239,5% 10ετές κέρδος.
Αυτή η δεκαετία έφερε στους Αμερικανούς οικονομικά αεροπορικά ταξίδια, αυτοκινητόδρομους που διέσχιζαν τη χώρα, φαστ φουντ, τηλεόραση και ζωή στα προάστια. Επίσης, παγίωσε το στρατιωτικό-βιομηχανικό κατεστημένο για το οποίο προειδοποίησε αρνητικά ο Πρόεδρος Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, και το οποίο έκτοτε παίζει το ρόλο του παγκόσμιου οπλοστασίου.
Για τη Δυτική Ευρώπη, αυτό ήταν μέρος «των μαγικών μεταπολεμικών χρόνων που αναφέρονται στη Γαλλία ως «Trente Glorieuses» (Η δοξασμένη τριακονταετία) από το 1945 έως το 1975, σύμφωνα με τον οικονομολόγο Τόμας Πίκετι στο best-seller του «Το Κεφάλαιο στον Εικοστό Πρώτο Αιώνα».
Η διαδικασία ανοικοδόμησης, που χρηματοδοτήθηκε από το Σχέδιο Μάρσαλ των Η.Π.Α., παρήγαγε μέση ετήσια αύξηση του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της τάξης του 4% στη Δυτική Ευρώπη από το 1950 έως το 1970 —διπλάσιο από αυτό των ΗΠΑ- έγραψε ο Πίκετι. Από το 1990 έως το 2012, η ανάπτυξη και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού οριζοντιώθηκε σε περίπου 1,5%.
Τρακτέρ που χρηματοδοτήθηκαν από το σχέδιο Μάρσαλ φτάνουν στη Γαλλία
Στα μεταπολεμικά χρόνια δημιουργήθηκαν επίσης τα Ηνωμένα Έθνη, το ΝΑΤΟ και ο πρόδρομος της ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Και ξεκίνησε επίσης η ψηφιακή βιομηχανική επανάσταση καθώς οι υπολογιστές έπαιζαν όλο και πιο σημαντικό ρόλο στο ανθρώπινο γίγνεσθαι.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’60, κοντά στο τέλος των 30 ένδοξων χρόνων του Πίκετι, ο πόλεμος στο Βιετνάμ συνέβαλε τόσο στην κοινωνική αναταραχή όσο και στην επιτάχυνση του πληθωρισμού στις Η.Π.Α.
Ο πόλεμος δεν ήταν η μοναδική αιτία του πληθωρισμού από το 1968 έως το 1983. Αλλά ένα πράγμα που δεν χρειαζόταν η υπερθερμασμένη οικονομία της δεκαετίας του ’60 ήταν η αύξηση των αμυντικών δαπανών.
«Σε μια κατάσταση όπου η συνολική ζήτηση είναι αδύναμη, ας πούμε η έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τότε μπορεί να είναι καλό για την οικονομία», δήλωσε ο Εντ Κλίσολντ, επικεφαλής στρατηγικής για τις ΗΠΑ για την Ned Davis Research, η οποία έχει διεξάγει εκτενή έρευνα για τον πόλεμο και τις αγορές,
Όμως, σε περιπτώσεις όπου η συνολική ζήτηση είναι ήδη ισχυρή, μπορεί να οδηγήσει σε υψηλότερες πληθωριστικές πιέσεις», είπε. «Όπως στον πόλεμο του Βιετνάμ, όταν [ο Πρόεδρος Λίντον] Τζόνσον υιοθετούσε την προσέγγισή «όπλα ή βούτυρο», όταν προσπαθούσε να εφαρμόσει την ιδέα του για την «Μεγάλη Κοινωνία» και ταυτόχρονα να διεξαγάγει έναν πόλεμο».
Η Federal Reserve περιόρισε τελικά τον μεγάλο πληθωρισμό, προκαλώντας τη διπλή ύφεση του 1980-1982. Αυτό που ακολούθησε ήταν μια ακόμη χρυσή εποχή για την Αμερική, τουλάχιστον για το χρηματιστήριο.
Ο Dow σημείωσε άνοδο 228,2% τη δεκαετία του 1980, κατώτερη μόνο προς τα κέρδη που σημείωσε τη δεκαετία του 1950 και στη συνέχεια εκτινάχθηκε σε ρεκόρ 317,6% τη δεκαετία του 1990. Ο Nasdaq ανέβηκε ακόμη πιο ψηλά, καθώς μια «διαδικτυωμένη» Αμερική ώθησε μια ακόμη βιομηχανική επανάσταση.
Η αγορά έπεσε μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. Αλλά οι «συνεχείς πόλεμοι» στο Αφγανιστάν και το Ιράκ έλαβαν χώρα κυρίως κατά τη διάρκεια των αγορών-ταύρων, kai επιβραδύνθηκαν μόνο από την κρίση των ενυπόθηκων δανείων subprime και την πανδημία Covid-19.
Εξακολουθούμε να αισθανόμαστε τις επιπτώσεις της άνευ προηγουμένου αντίδρασης της Fed στο lockdown της πανδημίας, με τον πληθωρισμό να κυμαίνεται κοντά σε υψηλά τεσσάρων δεκαετιών. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έχει επιδεινώσει την ραγδαία άνοδο των τιμών, δημιουργώντας ελλείψεις ενέργειας και σιτηρών και τριγμούς στις εφοδιαστικές αλυσίδες.
Τι μπορούμε να αναμένουμε, καθώς ο πόλεμος στην Ουκρανία συνεχίζεται;
Για τον ιστορικό Μόρις, η εισβολή του Πούτιν μέχρι στιγμής «παρήγαγε το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που θέλει ο Ρώσος ηγέτης. Το ΝΑΤΟ εξετάζει την αίτηση εισδοχής της Ουκρανίας», κάτι που πριν τον πόλεμο θεωρείτο τραβηγμένο, ενώ η Σουηδία και η Φινλανδία είναι πιθανό να ενταχθούν στη στρατιωτική συμμαχία εντός μηνών.
Ο Μόρις προτείνει ότι μια νίκη της Δύσης μπορεί να είναι ένα ακόμη σημείο καμπής προς έναν ασφαλέστερο, πιο ευημερούντα κόσμο. Αλλά άλλα αποτελέσματα είναι επίσης πιθανά.
«Αν φανεί ότι βασικά η Ρωσία πήρε αυτό που ήθελε», είπε, «αυτό θα ενθάρρυνε περισσότερο αυτού του είδους τη συμπεριφορά και οι κίνδυνοι να υπάρξει ένας άλλος μεγάλος παγκόσμιος πόλεμος πραγματικά θα αυξηθούν». Συγκεκριμένα, είπε, μπορεί να ενθαρρύνει τον Κινέζο Σι Τζινπίνγκ στην προσπάθειά του να καταλάβει την Ταϊβάν.
Όποια και να είναι η έκβαση του πολέμου, η ανοικοδόμηση της Ουκρανίας θα είναι μια μνημειώδης προσπάθεια. Αυτό αποτελεί μια ευκαιρία για ένα άλλο πακέτο βοήθειας τύπου «Σχέδιο Μάρσαλ», δήλωσε ο Κλίσολντ της Ned Davis Research.
Ποιος θα ωφεληθεί από αυτό το σχέδιο;
«Αυτό εξαρτάται από το ποιος θα κερδίσει τον πόλεμο», είπε ο Κλίσολντ.
Μεταφράστηκε στα Ελληνικά από τον Οικονομικό Ταχυδρόμο
Σχόλια