Εντοπίζοντας τη βιβλική Εδέμ

Είναι ήδη κοινός τόπος στη βιβλική έρευνα ότι αρκετές παραδόσεις που συναντώνται στη Βίβλο έχουν την προέλευσή τους σε πολύ αρχαιότερες παραδόσεις της Μεσοποταμίας (αρχαίο Ιράκ). Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο μύθος του κατακλυσμού. Διηγήσεις για τον κατακλυσμό συναντώνται στη Μεσοποταμία ήδη από τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. και αν τις συγκρίνει κανείς με τον βιβλικό κατακλυσμό του Νώε, παρατηρεί πληθώρα ομοιοτήτων ή κοινών χαρακτηριστικών (αναφορά σε κιβωτό, σε περιστέρια κ.λπ.). Ένας άλλος βιβλικός μύθος που εντάσσεται στο ίδιο ρεύμα παραδόσεων είναι ο μύθος για την Εδέμ.

Γνωρίζουμε από πάρα πολλά σουμεριακά κείμενα της τρίτης και δεύτερης χιλιετίας π.Χ., ότι οι Σουμέριοι είχαν τον δικό τους παράδεισο. Ο παράδεισος αυτός στα συγκεκριμένα κείμενα ονομάζεται Τιλμούν. Τι γνωρίζουμε για το Τιλμούν:

α) Περιγράφεται ως τόπος κατοικίας θεών.

β) Είναι το μέρος στο οποίο έλαβε χώρα η δημιουργία του ανθρώπου κατά τους Σουμέριους.

γ) Φαίνεται πως είναι το μέρος στο οποίο καταφτάνει ο Μεσοποτάμιος ήρωας Γκιλγκαμές προσπαθώντας να βρει έναν τρόπο να γίνει αθάνατος.

δ) Εμπεριέχει πολλά δέντρα και καρπούς και ζώα.

ε) Βρέχεται από ένα ποτάμι.

στ) Περιγράφεται ως νησί που έχει πηγές γλυκού νερού.

Πολλοί ερευνητές έχουν παρατηρήσει τις ομοιότητες ανάμεσα στο Τιλμούν και στην Εδέμ. Η Εδέμ είναι επίσης τόπος κατοικίας θεού, είναι επίσης το μέρος στο οποίο έλαβε χώρα η δημιουργία του ανθρώπου, σχετίζεται με την αθανασία αφού εκεί είναι το δέντρο της ζωής, έχει ζώα και δέντρα και βρέχεται επίσης από ένα ποτάμι. Είναι αρκετές οι φωνές που πλέον θεωρούν το Τιλμούν και την Εδέμ ίδια τοποθεσία και προσωπικά συμφωνώ μαζί τους.

Εκείνο που κάνει όμως την υπόθεση πιο συναρπαστική είναι ότι το Τιλμούν, πέρα απ' τα μυθολογικά του χαρακτηριστικά, ξέρουμε ότι ήταν και ένας πραγματικός γεωγραφικός τόπος με τον οποίο οι Σουμέριοι έκαναν διαρκές εμπόριο. Μας έχουν σωθεί ένα σωρό σουμεριακές επιγραφές που αναφέρονται σε εμπόριο των διαφόρων βασιλιάδων σουμεριακών πόλεων με το Τιλμούν. Αν, λοιπόν, το Τιλμούν ταυτίζεται με την Εδέμ και εφόσον το πρώτο είναι σίγουρα πραγματικός γεωγραφικός τόπος, τότε και η Εδέμ είναι εξίσου ένας πραγματικός γεωγραφικός τόπος. Στη σύγχρονη έρευνα είθισται ο μύθος να κατανοείται ως αναφορά σε κάτι εξωπραγματικό και fiction αλλά δεν ίσχυε αυτό στην πρώιμη αρχαιότητα. Από μια περίοδο και μετά, βέβαια, (θα την τοποθετούσα προς την ελληνιστική εποχή και εξής) πολλοί αρχαίοι μύθοι της αρχαιότητας με πραγματικό περιεχόμενο επενδύθηκαν με καινούργια και περισσότερο φανταστικά στοιχεία, οπότε καθίσταται πιο δύσκολο να βρει κανείς τον ιστορικό τους πυρήνα. Ιδίως όταν δεν μας έχουν σωθεί οι πιο πρώιμες εκδοχές τους. Ποιος τόπος όμως κρύβεται πίσω απ' το Τιλμούν και την Εδέμ;

Οι εμπορικές επιγραφές που αναφέρονται στο συγκεκριμένο μέρος, το περιγράφουν ως νησί του Περσικού Κόλπου με πηγές γλυκού νερού. Γνωρίζουμε ότι οι Σουμέριοι έκαναν διαρκές εμπόριο με περιοχές του Περσικού Κόλπου φτάνοντας τουλάχιστον μέχρι και τη δυτική Ινδία (και σημερινό Πακιστάν). Υπάρχουν αναρίθμητες επιγραφές που μας πιστοποιούν ότι οι Σουμέριοι έκαναν εμπόριο με τον πολιτισμό της Κοιλάδας του Ινδού, τον λεγόμενο πολιτισμό Χαράπα, και υπάρχει πολύ αρχαιολογικό υλικό που πιστοποιεί αυτές τις επαφές. Επομένως πρέπει να αναζητήσουμε το Τιλμούν κάπου στην πορεία από το Ιράκ μέχρι τη δυτική Ινδία. Υπάρχει νησί του Περσικού Κόλπου με πηγές γλυκού νερού που να παράγει τα προϊόντα που λάμβαναν απ' αυτό οι Σουμέριοι; Ναι, και σήμερα ονομάζεται Μπαχρέιν!

Το Μπαχρέιν είναι το μοναδικό νησί στον Περσικό Κόλπο με πηγές γλυκού νερού και μάλιστα αρχαιολογικές ανασκαφές που έγιναν στο Μπαχρέιν από τον μεγάλο αρχαιολόγο Edward Durand ήδη από το 1878, έφεραν στο φως ένα τεράστιο νεκροταφείο με 150.000 τύμβους χρονολογούμενους από τα τέλη της τρίτης χιλιετίας π.Χ. μέχρι και τις αρχές της δεύτερης. Αυτό το νεκροταφείο θεωρήθηκε αρχικά ότι αποτελεί το νεκροταφείο του αρχαίου πολιτισμού του Τιλμούν. Κάτι τέτοιο όμως, όπως έχει επισημανθεί από άλλους ερευνητές, δεν είναι τόσο εύκολο να το δεχτούμε, ότι δηλαδή 150.000 τύμβοι μέσα σε μια σχετικά μικρή περίοδο ανήκουν όλοι τους μόνο στον συγκεκριμένο πολιτισμό. Αυτό το φαινόμενο δεν συναντάται πουθενά αλλού στη Μεσοποταμία και ακόμη και ένας πολιτισμός σαν την προδυναστική Αίγυπτο μέσα σε διάστημα 500 χρόνων παρουσίασε μόλις 500-2000 τύμβους. Η υπόθεση έμελλε να αποκτήσει ακόμη μεγαλύτερο μυστήριο, όταν αυτοί οι τύμβοι ανοίχτηκαν και διαπιστώθηκε πως το φαινόμενο της ατομικής ταφής ήταν σχετικά σπάνιο. Οι περισσότεροι τύμβοι είχαν από 2 και πάνω άτομα, πράγμα που αριθμεί τους τάφους της περιοχής σε πάνω από 300.000· αριθμός υπερβολικά μεγάλος.

Ακριβώς αυτή η συνειδητοποίηση ώθησε έναν άλλο εξίσου επιφανή αρχαιολόγο, τον Lamberg-Karlovsky, στο να διατυπώσει μια ενδιαφέρουσα θεωρία. Παρατηρώντας ότι το Τιλμούν σε όλα τα σχετικά μυθολογικά κείμενα περιγράφεται ως παράδεισος και ως τόπος κατοικίας θεών ή ηρώων, άμεσα συσχετιζόμενος με την αθανασία, υπέθεσε ότι αποτελούσε τόπο ταφής των τριγύρω πληθυσμών της περιοχής, οι οποίοι επέλεγαν εκείνα τα μέρη για να θάψουν τους δικούς τους. Κάτι ανάλογο, νομίζω, βλέπουμε και στο Όρος των Ελαιών στην Ιερουσαλήμ, όπου σπεύδουν ένα σωρό άνθρωποι να επιλέξουν εκεί την ταφή τους για να είναι πιο κοντά στο σημείο που υποτίθεται θα γίνει η ανάσταση των νεκρών. Παρομοίως μπορούμε να φανταστούμε και την υπόθεση με το Τιλμούν. Άνθρωποι από τριγύρω περιοχές που εκτείνονταν μέχρι τουλάχιστον και τη δυτική Ινδία, συνέρρεαν στο Τιλμούν για να θάψουν τους δικούς τους. Προφανώς, όπως και στο Όρος των Ελαιών, έτσι και στο Τιλμούν-Μπαχρέιν, μπορούμε να φανταστούμε ότι δεν ήταν δυνατόν να πάει να θαφτεί ο οποιοσδήποτε. Η αθανασία κοστίζει. Ήταν τόπος ταφής κυρίως αξιωματούχων, βασιλιάδων και ιερέων.

Ένας επιπλέον λόγος υπέρ αυτής της ταύτισης δίνεται από τον Αρριανό, ο οποίος στην Αλεξάνδρου Ανάβασις αναφέρει το Μπαχρέιν με την ονομασία ''Τύλος'', ονομασία πολύ κοντά γλωσσολογικά στο Τιλμούν. Όλα τα παραπάνω στοιχεία συναινούν στην υπόθεση ότι ο σουμεριακός παράδεισος είναι το Τιλμούν-Μπαχρέιν, ένα νησί που σε πιο πρώιμες εποχές ήταν πολύ πιο ''παραδείσιο'' από άποψη φύσης καθώς αποτελούσε μια μεγάλη όαση. Μπορούμε να πούμε με ασφάλεια ότι και η Εδέμ (τουλάχιστον σε μια πρώιμη εκδοχή της) πρέπει να ταυτιστεί με το Μπαχρέιν; Ας δούμε λίγο πώς περιγράφεται η Εδέμ στη Βίβλο.

Γεν. 2:10-14

''Και ένα ποτάμι εξέρχεται από την Εδέμ για να ποτίσει τον παράδεισο και από εκεί διακλαδίζεται σε τέσσερις παραποτάμους. Το όνομα του πρώτου είναι Φισόν. Αυτός κυκλώνει όλη τη γη Χαβιλά, απ’ όπου [ερχεται] ο χρυσός. Ο χρυσός εκείνης της περιοχής είναι καλής ποιότητας και εκεί υπάρχει επίσης μύρο και λάπις λάζουλι (σοχάμ). Και το όνομα του δεύτερου ποταμού είναι Γκιχόν. Αυτός κυκλώνει όλη τη γη Κους. Και το όνομα του τρίτου ποταμού είναι Τίγρης. Αυτός διασχίζει το ανατολικό μέρος της Ασσυρίας. Ο τέταρτος ποταμός είναι ο Ευφράτης''.

Στην Εδέμ βλέπουμε ότι γίνεται λόγος για ένα ποτάμι το οποίο διακλαδώνεται σε τέσσερις παραποτάμους. Οι δύο απ' αυτούς είναι πολύ γνωστοί. Πρόκειται για τον Τίγρη και τον Ευφράτη στο ανατολικό Ιράκ. Οι άλλοι δύο ποταμοί αποτελούσαν ανέκαθεν πρόβλημα για την βιβλική έρευνα. Τα ονόματά τους είναι κάπως δύσκολο να συνδεθούν γλωσσολογικά με άλλων ποταμών αλλά μπορούμε να βρούμε για ποια ποτάμια πρόκειται από τις υπόλοιπες πληροφορίες που εμπεριέχονται στην αφήγηση. Συγκεκριμένα λέγεται ότι:

α) Ο ένας ποταμός βρίσκεται σε μια περιοχή που ονομάζεται Χαβιλά, η οποία έχει καλής ποιότητας χρυσάφι και λάπις λάζουλι. Μεταφράζω ως λάπις λάζουλι τη λέξη ''σοχάμ''. Δεν είναι εντελώς εμφανές για τι είδους λίθο πρόκειται. Κάποιοι εντελώς θεωρητικά τον συνέδεσαν με όνυχα. Όμως ακολουθώ την πολύ πειστική θεωρία του Ephraim Speiser, ενός πολύ σημαντικού βιβλικού και Ασσυριολόγου που έζησε στα μέσα του 20ου αιώνα. O Speiser, στο άρθρο του ''The Rivers of Paradise'' (σελ. 181), συνδέει το σοχάμ με το λάπις λάζουλι. Παρατηρεί πως η λέξη σοχάμ (šōham) ομοιάζει γλωσσολογικά με τη σουμεριακή λέξη σαγκίν/ζαγκίν (ZA.GÌN) που δήλωνε το λάπις λάζουλι. Το /ζ/ εύκολα τρέπεται σε /σ/ και μάλιστα η σφήνα /za/ μπορεί να διαβαστεί και ως /sa/, το /g/ επίσης εύκολα τρέπεται σε /χ/ ενώ η εναλλαγή /μ/ και /ν/ είναι απ' τις πιο συνηθισμένες στον αρχαίο κόσμο. Σαν λέξη το σοχάμ δεν φαίνεται να μπορεί να συνδεθεί γλωσσολογικά με άλλου είδους πέτρωμα.

Το λάπις λάζουλι είναι αμέσως σήμα κατατεθέν των περιοχών του σημερινού Αφγανιστάν. Το συγκεκριμένο πέτρωμα σε μεγάλες ποσότητες μπορείς να το βρεις μόνο σε δύο περιοχές του κόσμου: Στις Άνδεις και στα βουνά του Αφγανιστάν (κυρίως στο σημερινό Badakshan). Υπάρχουν κάποια σημαντικά κοιτάσματα και στη Σιβηρία αλλά δεν είχαν πρόσβαση σε αυτά όσοι το εξόρυσσαν στην Ινδία και την Μεσοποταμία ενώ υπάρχουν κάποιες υποθέσεις για ορυχεία και στο Ιράν, που δεν έχουν όμως πιστοποιηθεί. Από αυτές τις δύο επιλογές (Άνδεις και Αφγανιστάν) την πρώτη τη διαγράφουμε εύκολα γιατί οι Σουμέριοι δεν γινόταν να παίρνουν λάπις λάζουλι απ' τη Χιλή και άρα μας μένει η δεύτερη ως το μέρος απ' το οποίο οι Χαράπα και μέσω αυτών οι Σουμέριοι και οι Ακκάδιοι έπαιρναν το λάπις λάζουλι. Υπάρχουν αναρίθμητες γεωλογικές μελέτες που έχουν αποδείξει πως η συντριπτική πλειοψηφία του λάπις λάζουλι στον αρχαίο κόσμο προερχόταν απ' το Αφγανιστάν και γι' αυτό το συγκεκριμένο πέτρωμα θεωρείται πολύτιμη πηγή πληροφόρησης για τις αρχαίες διαπολιτισμικές επαφές. Παρομοίως, τα βουνά αυτά ήταν τίγκα στο χρυσάφι, το δεύτερο πέτρωμα που αναφέρει η βιβλική διήγηση. Γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι από αυτά τα βουνά έπαιρναν το χρυσάφι τους οι Χαράπα και μέσω αυτών οι Μεσοποτάμιοι. Μάλιστα, ο χρυσός της περιοχής όντως θεωρείται πολύ καλής ποιότητας, σαν αυτόν που διακρίνει ο βιβλικός συγγραφέας.

Έχοντας κατά νου, λοιπόν, τα παραπάνω, μπορούμε να βρούμε εύκολα το ποια είναι αυτή η περίφημη γη Χαβιλά της Βίβλου. Σας θυμίζει τίποτα το όνομα Χαβιλά ως όνομα πολύ σημαντικής περιοχής συνδεδεμένης με το Αφγανιστάν; Στο διδακτορικό μου προσπάθησα να δείξω ότι η Χαβιλά είναι το αρχαίο όνομα της πόλης που αποκαλούμε σήμερα Καμπούλ και η οποία ακόμη παίζει κύριο ρόλο στο Αφγανιστάν, ως πρωτεύουσά του. Αναζητούμε, λοιπόν, ένα μεγάλο ποτάμι που δεσπόζει σε εκείνες τις περιοχές, για να το συνδέσουμε με τον Φισόν. Ο μεγάλος ποταμός της περιοχής ονομάζεται σήμερα επίσης Καμπούλ και αργότερα ενώνεται με τον Ινδό Ποταμό. Ο Φισόν, θεωρώ ότι είναι το αρχαιότερο όνομα του Ινδού ποταμού. Το όνομα αυτό παραπέμπει σε πιο ύστερες εποχές σε ένα άλλο ποτάμι της Ινδίας που στις αρχαίες πηγές αναφέρεται ως Ύφασις και βρίσκεται στην περιοχή του Punjab (των πέντε ποταμών). Τα ποτάμια του Punjab ενώνονται με τον Ινδό, ο οποίος χύνεται στον Περσικό Κόλπο, οπότε είναι εύκολο να θεωρηθεί ο Ινδός ως Ύφασις. Αυτό που ονομάζουμε σήμερα Ινδός, ονομάστηκε έτσι σε ύστερες εποχές από το σανσκριτικό (Ινδο-Ευρωπαϊκό) όνομα Sindhu, απ' το οποίο έρχεται και η σημερινή ονομασία Ινδία. Πριν την έλευση των Ινδο-Ευρωπαίων στην περιοχή, το ίδιο ποτάμι (και ίσως και τα περισσότερα ποτάμια του Punjab) πρέπει να θεωρούνταν ως ένα, ονόματι Φισόν/Ύφασις και αυτό το προ-Ινδο-Ευρωπαϊκό όνομα μας διασώζουν κάμποσες πηγές.

β) Ο δεύτερος ποταμός βρίσκεται σε μια περιοχή που ονομάζεται Κους.

Το όνομα Κους παραπέμπει στην Αιθιοπία αλλά η υπόθεση είναι κάπως διαφορετική για πιο πρώιμες εποχές, όπου το βλέπουμε να συνδέεται με περιοχές της Ινδίας. Οι ελληνικές πηγές άλλωστε (και ακόμη περισσότερο οι χριστιανικές πηγές, π.χ. Φιλοστόργιος) βρίθουν αναφορών στην Ινδική Αιθιοπία. Αυτή η πρώιμη Κους φαίνεται να σχετίζεται με περιοχές της βορειο-ανατολικής Ινδίας. Υπάρχουν ένα σωρό τεκμήρια περί αυτής της σύνδεσης και έχω γράψει και ένα άρθρο 70 σελίδων γι' αυτό, παρουσιάζοντας τις διάφορες πηγές. Ψάχνουμε, λοιπόν, για ένα μεγάλο ποτάμι της βορειοανατολικής Ινδίας που το όνομά του να ταιριάζει με το όνομα Γκιχόν. Αυτό το ποτάμι είναι ο Γάγγης. Τα δύο ονόματα (Γκιχόν-Γκιγκόν) είναι κοντά γλωσσολογικά και το /γκ/ εύκολα γίνεται /χ/. Κατάφερα να βρω αρκετά στοιχεία που συναινούν σε αυτή τη σύνδεση.

Αν ενώσουμε τώρα όλα τα κομμάτια του παζλ, έχουμε τέσσερις ποταμούς δύο δυτικά του Ιράν (Τίγρης, Ευφράτης) και δύο ανατολικά (Ινδός/Ύφασις και Γάγγης). Τα δύο μεγαλύτερα και ιερότερα ποτάμια του Ιράκ και τα δύο μεγαλύτερα και ιερότερα της Ινδίας. Τα τρία απ' αυτά τα ποτάμια (Τίγρης, Ευφράτης και Ινδός) χύνονται στον Περσικό Κόλπο. Ο Γάγγης χύνεται στον Κόλπο της Βεγγάλης αλλά αυτό δεν φαίνεται να ήταν γνωστό σε πρώιμες εποχές, στις οποίες δεν είχε εξερευνηθεί η συγκεκριμένη περιοχή από λαούς της δύσης (ακόμη και ο Αλέξανδρος φτάνει μέχρι τον Γάγγη και μετά γυρνάει πίσω επειδή η περιοχή προκαλούσε τρόμο στους στρατιώτες του). Δεν αποκλείεται να θεωρούσαν ότι χύνεται επίσης στον Περσικό Κόλπο, συνδέοντας έτσι τον τελευταίο με το σημείο στο οποίο χύνονται τα μεγαλύτερα και ιερότερα ποτάμια πολλών περιοχών. Η γεωμορφολογία του εδάφους της Ινδίας έχει αλλάξει αρκετές φορές λόγω των σεισμικών δονήσεων και γνωρίζουμε ότι όλα τα ποτάμια της έχουν αλλάξει ρου αρκετές φορές στην ιστορία, οπότε δεν αποκλείεται κάποιο σημείο του Γάγγη να συνδεόταν κάποτε με κάποιον απ' τους ποταμούς του Punjab. Αν, λοιπόν, τα 4 ''παραποτάμια'' του Παραδείσου είναι ο Ινδός, ο Γάγγης, ο Τίγρης και ο Ευφράτης, τότε ποιος είναι ο ένας ποταμός που βρέχει τον παράδεισο; Μα ο ίδιος ο Περσικός Κόλπος!

Σήμερα έχουμε όρους όπως ''κόλπος'' αλλά τότε δεν υπήρχαν αυτά. Αν παρατηρήσετε τον χάρτη, ο Περσικός Κόλπος, από την Ινδία και έως το Ιράκ, μοιάζει με ένα μεγάλο ποτάμι, στο οποίο ξέρουμε ότι έπλεαν τα πλοία των λαών της περιοχής για αιώνες. Γνωρίζουμε επίσης ότι το διέκριναν από τον Ινδικό Ωκεανό, επειδή ήταν πιο εύκολο να πλεύσεις σε αυτόν. Αν λάβουμε τον Περσικό Κόλπο ως το ποτάμι της Εδέμ, τότε αυτομάτως έχουμε αυτό το ποτάμι να διακλαδίζεται σε 4 διαφορετικά ποτάμια (στα τρία σίγουρα και στο τέταρτο που δεν ήξεραν που χύνεται και θεωρούσαν ότι χύνεται επίσης εκεί), 2 στα δυτικά και 2 στα ανατολικά. Για τη δική μας σημερινή αντίληψη, τα ποτάμια αυτά χύνονται στον Περσικό Κόλπο. Αν το δει όμως κανείς ανάποδα, με τον Περσικό Κόλπο ως μεγάλο ποτάμι, τα ποτάμια αυτά μοιάζουν με διακλαδώσεις του Περσικού Κόλπου και γνωρίζουμε ότι τόσο οι Χαράπα όσο και οι Σουμέριοι μπορούσαν να πλεύσουν σε αυτά από τον Περσικό Κόλπο μέχρι αρκετά πάνω. Μας έχουν σωθεί αναφορές της εποχής του βασιλιά Σαργκόν Α΄ (25ος αιώνας π.Χ.), όπου γίνεται λόγος για πλοία απ' την Ινδία να έχουν φτάσει στην πόλη Άκκαντ πλέοντας πάνω στον Ευφράτη και τον Τίγρη. Για κάποιον που από τον Περσικό Κόλπο εισέρχεται πλέοντας στον Ινδό, στον Τίγρη και στον Ευφράτη, τα ποτάμια αυτά μοιάζουν σαν διακλαδώσεις του Περσικού Κόλπου. Υπάρχει κάποιο νησί που βρέχεται απ' τον Περσικό Κόλπο και παρουσιάζεται από τις πηγές ως παράδεισος; Ασφαλώς και υπάρχει: Το Τιλμούν/Μπαχρέιν. Άρα με βάση και τη γεωγραφία της Βίβλου, μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι η Εδέμ είναι εξίσου το σημερινό Μπαχρέιν. Οι παραδόσεις που θέλουν την Εδέμ ως ουράνιο τόπο είναι πολύ μεταγενέστερες. Οι παράδεισοι της αρχαιότητας ήταν όλοι τους πραγματικές τοποθεσίες.

Δυστυχώς δεν τα γνώριζα αυτά όταν είχα επισκεφτεί το Ντουμπάι και έτσι έχασα για άλλη μια φορά την ευκαιρία να επισκεφτώ για λίγο τον παράδεισο. Κάθε φορά νιώθω ότι βρίσκομαι πολύ κοντά του αλλά πάντα για λίγο τον χάνω μέσα απ' τα χέρια μου. Αν πάντως θελήσετε ποτέ να πάτε στον παράδεισο, ξέρετε πού θα τον βρείτε.

        Απο  FB Asterios Kechagias

Μεταδιδακτορικός ερευνητής με ειδίκευση στους λαούς της αρχαίας Εγγύς Ανατολής και της Ινδίας. Σπούδασε σε Ελλάδα, Γερμανία, Ισραήλ και Νότιο Αφρική.