Ιστορίες Παλιάς Θεσσαλονίκης: Χαρμάνκιοϊ - Ο οικισμός με τις «217 ελληνοφρονούσας ψυχάς» που πήρε ζωή από τις χαμένες πατρίδες
Εκεί που βρίσκεται το σημερινό Ελευθέριο, στον δήμο Κορδελιού Ευόσμου, υπήρχε αρκετά χρόνια πριν ένας οικισμός που ξεκίνησε ως οθωμανικό τσιφλίκι και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή γέμισε ζωή. Και το όνομα αυτού, Χαρμάνκιοϊ, που στην τουρκική γλώσσα σημαίνει «χωριό με αλώνια».
Ο οικισμός ήταν ομώνυμος του εκτενούς οθωμανικού τσιφλικιού και βρισκόταν πάνω στον οδικό άξονα που οδηγούσε προς τον κάμπο της Θεσσαλονίκης και βορειοδυτικά του δρόμου Θεσσαλονίκης-Βιτωλίων (Μοναστηρίου). Εκτεινόταν γεωγραφικά σε μια πολύ μεγάλη περιοχή: βόρεια μέχρι το Ωραιόκαστρο/Παλαιόκαστρο και τη Νεοχωρούδα, δυτικά μέχρι τη σιδηροδρομική γραμμή, ενώ νότια έφθανε ώς τον Κήπο των Πριγκήπων (Be Cinar, Μπέχτσιναρ, σημερινό Φιξ) και τον σιδηροδρομικό σταθμό Κωνσταντινουπόλεως.
Ο οικισμός του Χαρμάνκιοϊ ήταν αρχικά πολύ μικρός. Στις αρχές του 1900 ο Δημήτριος Σάρρος, πρώτος γενικός επιθεωρητής και οργανωτής της ελληνικής εκπαίδευσης στη Μακεδονία και τη Θράκη στη διετία 1904-1906, βασισμένος στην απογραφή του 1904-1905 του Οθωμανού γενικού επιθεωρητή των ευρωπαϊκών επαρχιών της οθωμανικής αυτοκρατορίας, Χουσεΐν Χιλμή πασά, υπολόγιζε τα σπίτια του Χαρμάνκιοϊ σε 37 και τον πληθυσμό του σε «217 ελληνοφρονούσας ψυχάς».
Το Χαρμάνκιοϊ μαζί με το Καράμπουρνου έγιναν αργότερα από τους βασικούς στη Βόρεια Ελλάδα χώρους υποδοχής των χιλιάδων προσφύγων κατά κύριο λόγο μετά το 1922. Ο επίκουρος καθηγητής της Έδρας Ποντιακών Σπουδών ΑΠΘ στο τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Κυριάκος Χατζηκυριακίδης, λέει πως η άφιξη των προσφύγων αποτέλεσε τη σημαντικότερη τομή στην οικιστική διαδρομή του Χαρμάνκιοϊ και προκάλεσε για πρώτη φορά τη διαίρεση του τοπωνυμίου Χαρμάνκιοϊ, σε Παλαιό Χαρμάνκιοϊ και Νέο ή Κάτω Χαρμάνκιοϊ. Το Παλιό ήταν η περιοχή γύρω από τον ιστορικό ναό του Αγίου Αθανασίου, όπου εγκαταστάθηκαν 266 προσφυγικές οικογένειες, από τις οποίες οι περισσότερες προέρχονταν από την ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης και ιδιαίτερα από τον Κουκλουτζά, (τέσσερα χρόνια μετά την προσφυγική εγκατάσταση ο οικισμός μετονομάσθηκε Νέος Κουκλουτζάς, σε ανάμνηση της γενέτειρας της πλειοψηφίας των προσφύγων), ενώ το Νέο ήταν περιοχή με σκηνές, παράγκες και θαλάμους από όπου διήλθαν ή εγκαταστάθηκαν προσωρινά χιλιάδες πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη, την Ανατολική Ρωμυλία, τον Πόντο και τη Μ. Ασία στο χρονικό διάστημα 1914-1924. Το Χαρμάνκιοϊ χωρίς τη συνοδεία κάποιου προσδιοριστικού επιθέτου ή επιρρήματος, αποτέλεσε τελικά το όνομα του προσφυγικού συνοικισμού με τις παράγκες μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950 (σημερινό Ελευθέριο, τμήμα του δήμου Ελευθερίου – Κορδελιού), αλλά και έδρα ομώνυμης Κοινότητας στα τέλη της δεκαετίας του 1920 γνωστής και ως «Κοινότητα Σταθμού».
Για το Χαρμάνκιοϊ εκδόθηκε το 2022 ένα λεύκωμα με τίτλο «Το Χαρμάνκιοϊ που ζήσαμε κάποτε» από τον εκπαιδευτικό Αδάμ Ιωαννίδη.
Ο ίδιος είπε στη Voria.gr πως στο Χαρμάνκιοϊ κατοίκησαν κυρίως Πόντιοι, καθώς και πρόσφυγες από διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας, ενώ στο Κορδελιό όσοι ήρθαν από την ομώνυμη συνοικία Κορδελιό (Καρσί-Γιακά) της Σμύρνης, όπως επίσης και από το Βασιλικό της Βουλγαρίας. «Oι Χαρμανκιώτες έμειναν σε ξύλινα παραπήγματα, απομεινάρια από την περίοδο που έμεναν σε αυτά σύμμαχοι από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σταδιακά απέκτησαν δικά τους σπίτια, εγκαταλείποντας τις παράγκες. Κάποιοι αποκαταστάθηκαν το 1938, άλλοι το 1950 και τα τελευταία σπίτια παραδόθηκαν στους παραπηγματούχους το 1966», λέει.
Οι Χαρμανκιώτες ήταν κυρίως βιομηχανικοί εργάτες. Πολλοί ήταν εκείνοι που δούλευαν στο υφαντουργείο των αδελφών Τσίτση, στην περιοχή των Σφαγείων, καθώς επίσης και σε άλλα εργοστάσια. Οι περισσότεροι όμως απασχολούνταν τα καλοκαίρια στα χειροποίητα τούβλα. Δεν έλειψαν και οι γυναίκες, παρότι η τελευταία αυτή δουλειά ήταν βαριά και πολύ κουραστική.
Όπως κάθε οργανωμένη κοινότητα, σημασία δόθηκε στην εκπαίδευση των παιδιών αλλά και στην κοινωνικοποίηση των κατοίκων, όπως και μέσω του αθλητισμού. Μετά την εγκατάστασή τους οι πρόσφυγες φρόντισαν για την εκπαίδευση των παιδιών. Οι Χαρμανκιώτες έχτισαν αρχικά ένα σχολείο με υλικά που προμηθεύτηκαν ξηλώνοντας παλιά συμμαχικά παραπήγματα και άρχισαν την κατασκευή νέου, επίσης ξύλινου σχολείου, ακριβώς πάνω από τον Αη- Γιώργη, που και εκείνος ήταν ξύλινος. «Το νέο σχολείο του Χαρμάνκιοϊ, που εγκαινιάστηκε το 1925 είχε 4 αίθουσες. Με το μεράκι των δασκάλων και επίσης φιλότιμες προσπάθειες των μαθητών οργανώθηκε η ζωή του σχολείου», λέει ο κ. Ιωαννίδης. Σιγά σιγά άρχισαν να ανοίγουν στο Χαρμάνκιοϊ και οικογενειακά κέντρα που είχαν την αυλή τους και, στις μεγάλες γιορτές και τα πανηγύρια, έφερναν ζωντανή μουσική και τραγουδιστές. Το 1934, το Χαρμάνκιοϊ, το Κορδελιό και ο Κουκλουτζάς, που αργότερα θα μετονομαστεί σε Εύοσμο, αποτέλεσαν την Κοινότητα Κορδελιού με έδρα τον Εύοσμο. Το 1953 το Κορδελιό και το Χαρμάνκιοϊ αποσχίστηκαν και έτσι δημιουργήθηκε η Κοινότητα Ελευθερίου. Σε Ελευθέριο είχε μετονομαστεί την ίδια χρονιά (1953) το Χαρμάνκιοϊ, προς τιμήν του Ελευθερίου Βενιζέλου.
«Μια άλλη συνήθεια, που κράτησε για πολλά χρόνια, ήταν η βόλτα της Κυριακής στην Πέτρου Λεβαντή. Άρχιζε με το σούρουπο και τέλειωνε αργά το βράδυ. Εκεί έβλεπες όλο σχεδόν το Χαρμάνκιοϊ και το Κορδελιό να πηγαίνει πάνω κάτω. Παρέες παρέες, ανεβοκατέβαιναν τον κεντρικό δρόμο. Με τα σπόρια στο χέρι και σοβαρή ή χαλαρή κουβέντα, περνούσε η ώρα χωρίς να το καταλάβουν. Η βραδιά τέλειωνε με κουρκουμπίνια στο ζαχαροπλαστείο του Σπύρου ή με ρετσίνα στην ψησταριά του Φωτάκη, το ’λεγε δεν το ’λεγε η τσέπη τους. Οι κινηματογράφοι ήρθαν τη δεκαετία του ’50. Πρώτα άνοιξε ο χειμερινός κινηματογράφος Αρίων, το 1956. Την επόμενη χρονιά, 1957, άρχισε να λειτουργεί το θερινό Αχίλλειο. Μερικά χρόνια αργότερα, λίγο παραμέσα κι όχι στην πιάτσα, άνοιξε η Ειρήνη», ανέγφερε ο κ. Ιωαννίδης.
Αρχικά ιδρύθηκε στο Χαρμάνκιοϊ η Μαθητική Νεολαία, Μορφωτικός και Αθλητικός Σύλλογος. Αργότερα, ο Κεραμεικός. Το όνομά του προήλθε από την κεραμοποιία και τους τουβλατζήδες Χαρμανκιώτες. Το 1947 ιδρύεται ο Οδυσσεύς Χαρμάνκιοϊ. Ιδρυτής και νονός του ο Οδυσσέας Ξυλένιος, ο οποίος και παραχωρεί έναν χώρο για να στεγαστεί η ομάδα. Στον Οδυσσέα μετέχουν παιδιά από το Χαρμάνκιοϊ και το Κορδελιό. Το 1949, ο Οδ. Ξυλένιος χρειάζεται το οίκημά του και οι Κορδελιώτες ποδοσφαιριστές βρίσκουν ένα «εντευκτήριο» στο Κορδελιό. Αυτή η μεταφορά της έδρας σηματοδοτεί και τη διάσπαση. Οι Κορδελιώτες παίρνουν τον Οδυσσέα και λίγο αργότερα, το 1954 στο Χαρμάνκιοϊ, που έχει μετονομαστεί πια Ελευθέριο, ιδρύεται ο Ελευθεριακός.
Στις δεκαετίες του 1980-90 παρουσιάστηκε μία πληθυσμιακή αύξηση που οφειλόταν στην άφιξη πολιτικών προσφύγων (Τσεχοσλοβακία, Βουλγαρία κ.λπ.) στη δεκαετία του ’80, και κυρίως στο κύμα ομογενών από τις Δημοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και τη Β. Ήπειρο σε μικρότερο βαθμό (αρχές δεκαετίας ’90).
*Οι πληροφορίες και οι φωτογραφίες είναι του κ. Αδάμ Ιωαννίδη αλλά και του καθηγητή Κυριάκου Χατζηκυριακίδη
Σχόλια