Ιστορική, λογοτεχνική περιήγηση στον κόσμο του Καπνού

«Και, σαν γίνηκε ο περίφημος αυτός καφές, τον ήπιαν παρέα με τσιγάρο μυρωδάτο. Είχε φτάσει η ώρα των εκμυστηρεύσεων.» (απόσπασμα από το βιβλίο «Γιούγκερμαν» του Μ. Καραγάτση)

Τούτη η αναφορά από το μνημειώδες μυθιστόρημα του Καραγάτση συνιστά μία από τις πολλές που έχουν συμπεριληφθεί στην ελληνική και παγκόσμια βιβλιογραφία. Σύντροφος αχώριστος, συνυφασμένος με μια στιγμή περιπλάνησης του νου, παρηγοριάς στις πιο λυπημένες περιστάσεις, στις αβάσταχτες εξάρσεις της μοναξιάς, ο καπνός διατηρεί πάντα το γοητευτικό του χαρακτήρα για τον άνθρωπο, όλων των εποχών, όλων των κοινωνικών τάξεων.
Η μικρή, αξεπέραστη απόλαυσή του αποτελεί εκείνο τον παράγοντα που τον κατέστησε τόσο ξεχωριστό για την καθημερινότητά μας. Δυστυχώς, η άλλη πλευρά του, εκείνη της καταστροφικής επίδρασης που ενέχει για την υγεία μας, τοποθετείται σε δευτερεύουσα μοίρα. Και πώς θα μπορούσε, άλλωστε να ήταν διαφορετικά, μια και οι πιο έντονες, οι πιο συγκλονιστικές από τις απολαύσεις εμπεριέχουν πάντοτε τον κίνδυνο, τη διακύβευση πραγμάτων και εννοιών ουσιωδών.
Ο καπνός, ήδη από την εποχή της ανακάλυψής του από τους δυτικούς εξερευνητές της «νέας γης», απέκτησε μια ξεχωριστή θέση για τις κοινωνίες του ανεπτυγμένου, τότε κόσμου. Αντικείμενο εμπορικής εκμετάλλευσης, σκεύασμα με σημαντικές, θεραπευτικές ιδιότητες για τον άνθρωπο, συστατικό μύθων και δοξασιών, ο καπνός δεν έπαψε να ενδιαφέρει με τις τόσες, πολύπλευρες χρήσεις του.  Από τα υπαίθρια εργοστάσια κατασκευής πούρων στην Αβάνα της Κούβας, μέχρι τη σημερινή, πλήρη εκβιομηχάνισή του, ο καπνός συνιστά το υλικό μιας άκρως, επικερδούς βιομηχανίας με τεράστια κέρδη και απλησίαστα οικονομικά και ποσοτικά μεγέθη. Η επίκαιρη «πολεμική» εναντίον του, λόγω της βεβαιωμένης πια, ζημιογόνου επίδρασής του στον τομέα της υγείας δεν έχει κατορθώσει να μειώσει τα ποσοστά κέρδους, όσων επιχειρήσεων δραστηριοποιούνται στην παραγωγή και την εκμετάλλευση των τσιγάρων. Η διαφήμιση στέκεται πάντα στο πλευρό ετούτης της δραστηριότητας, ενώ δεν προξενεί εντύπωση πως παρόλες τις επισημάνσεις της ιατρικής κοινότητας για την επισφαλή χρήση του καπνού το ενδιαφέρον του κοινού παραμένει αμείωτο για την απόλαυση, την οποία ο τελευταίος συνεπάγεται.
Ερνέστο Τσε Γκεβάρα, Ουίνστον Τσώρτσιλ. Δύο από τις πιο εμβληματικές μορφές της παγκόσμιας ιστορίας. Οι μορφές τους παραμένουν χαραγμένες στο νου μας, με τη χαρακτηριστική εικόνα ενός πούρου στο χέρι ή το στόμα τους. Μια ένδειξη για την ειδική σημασία που κατείχε ο καπνός πάντοτε για τους ανθρώπους. Μια αυτοσχέδια διαφήμιση, η οποία αποδεικνύει με τον πιο εύγλωττο τρόπο πως θα ήταν αδύνατος εξαρχής ο αποκλεισμός του καπνού και των απολαυστικών παραγώγων του από τη ζωή μας, είτε ως εικόνα, είτε ως συνοδευτική ασχολία των πιο αδιάφορων και καθημερινών στιγμών μας. Μια σχέση, σχεδόν ερωτική αυτή του χρήστη με τον καπνό, ένα έντονο πάθος που δεν μπορεί, όπως όλα τα πάθη, παρά να διατηρεί αμείωτη τη σημασία του. Ακόμα και η σημειολογία του συνιστά ένα ενδιαφέρον ζήτημα. Ένδειξη ανδροπρέπειας ή προκλητική συμπεριφορά, όταν κάποια γυναίκα αρεσκόταν σε μια, δίχως αμφιβολία, αρσενική συνήθεια. Στο χώρο της μόδας, ακόμα και σε εκείνον της τέχνης ο καπνός αποτέλεσε τον κεντρικό άξονα μιας θεματικής πρωτοποριακής για τα ήθη των προηγούμενων εποχών. Μόνο συνηθισμένη δεν μπορούσε να θεωρηθεί η χρήση του καπνού από τις γυναίκες ή τους νεαρούς άνδρες και τις συνοδούς τους. Η απαγορευμένη φύση του, αν επιχειρούσαμε να προβούμε σε μια περισσότερο ψυχολογική επισήμανση ίσως να ήταν και εκείνη που συνέβαλε τα μέγιστα, ώστε ο καπνός και η χρήση του να αποτελέσουν προέκταση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Πετυχημένοι άνδρες, άνθρωποι που κατέκτησαν δίκαια μια θέση στην κλίμακα των κοινωνιών και πρόσωπα σκληρά,τα οποία εξέφρασαν αντικοινωνικές συμπεριφορές και διατήρησαν πάντα τις συμπεριφορές του περιθωρίου αποτελούν μερικές από  εκείνες τις ακαθόριστες μορφές, με τις οποίες έχουμε ταυτίσει τη χρήση του καπνού.
Στον κινηματογράφο, τα πρόσωπα  των σκονισμένων ανθρώπων που εισέρχονται στις παραγκουπόλεις, με τα τραχιά χαρακτηριστικά είναι εντυπωμένες στη μνήμη μας, με το μισοφαγωμένο πούρο να στέκει ανάμεσα στα δόντια τους, τριμμένο, σχεδόν διαλυμένο, μα ανίκητο. Πρόκειται για τις περσόνες των αμερικανικών και ιταλικών ταινιών τύπου «γουέστερν», οι οποίες προτείνονται, ταυτισμένες απόλυτα με τη χρήση του καπνού.
Στον τομέα του σκίτσου, η μορφή του «Λούκι Λουκ, να στρίβει με τη χαρακτηριστική άνεση το τσιγάρο του αποτελεί ακόμα και σήμερα ένδειξη για το πόσο ευρεία ήταν η επιρροή μιας συνήθειας βλαβερής μα συγκλονιστικής ταυτόχρονα, στη ζωή μας. Τέτοιος μορφές, όπως «ο μοναχικός καουμπόι» του σκίτσου συνέβαλαν, στη διαμόρφωση μιας διακριτικής, σιωπηρής λατρείας, ενώ τα πρόσωπα των καλλιτεχνών που εισήγαγαν τούτες τις αναφορές  παραμένουν ως σήμερα, μνημειώδη, με μια ακλόνητη υγεία σε πείσμα των, κατά τα άλλα ολέθριων συνεπειών του καπνίσματος. Ο «Λούκι Λουκ», συνεχίζει την περιήγησή του, παρέα με τη σύντροφό του Ντόλι, κατευθυνόμενος πάντα προς το ηλιοβασίλεμα, κρατώντας στα χέρια του το χαρακτηριστικό, «στριφτό» του τσιγάρο, ενώ πλάι του, εμπρός του, πίσω ακολουθούν όλες εκείνες οι μορφές, όλα εκείνα τα δημιουργήματα της φαντασίας, τα οποία λάτρεψαν και περιφρονώντας την κινδυνολογία, ενέδωσαν στη χρήση του καπνού.
Τόσο στην Ελλάδα, όσο και το εξωτερικό, ο καπνός ως καλλιέργεια και εμπόρευμα έδωσε μια άνευ ώθηση στη δημόσια οικονομία, ενώ επέδρασε με τρόπο καταλυτικό στην εικονοποιία της ζωγραφικής, της λογοτεχνικής παραγωγής, αλλά και της έβδομης τέχνης, με τη δημιουργία θρυλικών περσόνων. Ο καπνός έθρεψε με την απολαυστική του κατανάλωση την πραγματικότητα, για να παραχωρήσει και εκείνη, με τη σειρά της,  την ανάμνηση από την αίσθησή του σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δράσης.
Σε τούτο λοιπόν, το αφιέρωμα, το  «Καλειδοσκόπιο» αποτίει έναν δίκαιο φόρο τιμής στον καπνό και την αδιαμφισβήτητη επιρροή του στους τομείς, τόσο του πραγματικού, όσο και του φανταστικού. Η ιστορική πορεία του καπνού και η εξέλιξή του, ήδη από την εποχή της αρχαιότητας, η διάδοσή του με τη μεταφορά των διαφόρων ποικιλιών από τη γη της ανακαλυφθείσας αμερικανικής ηπείρου, η παρουσία του στις τέχνες, είτε αυτές χρησιμοποιούν το λόγο, το χρώμα ή το αρνητικό ενός φιλμ, συνιστούν μόνο μερικές από τις εξειδικευμένες αναφορές, οι οποίες πραγματοποιούνται σε τούτο το αφιέρωμα. Το οδοιπορικό του καπνού, η συνεισφορά του στην ανάπτυξη της ελληνικής περιφέρειας και η σημερινή αντίδραση της κοινής γνώμης σε μια ήδη καθιερωμένη χρήση, η ανάδειξή του ως αντικείμενο «φετίχ» για τον σύγχρονο άνθρωπο της υλιστικής εποχής, η Κούβα του Χέμινγουεϊ και των απολαυστικών πούρων, η ψυχολογία του καπνιστή ως αντικείμενο μελέτης ενός ευρύτατου φαινομένου. Οι μουσικές αναφορές δεν μπορούν να λείψουν από τούτο το αφιέρωμα.
Είναι γεγονός πως η χρήση του καπνού αποτελεί μια ολέθρια, ίσως συνήθεια με τραγικές συνέπειες για την ήδη επιβαρυμένη καθημερινότητά μας, με τον έντονο τρόπο ζωής και το διαταραγμένο, φυσικό περιβάλλον των πόλεων. Όμως, όταν πρόκειται για ζητήματα απόλαυσης, τότε οι επιστημονικές επισημάνσεις έρχονται σε δεύτερη μοίρα. Το άρωμα ενός πούρου από γνήσια, κουβανέζικα φύλλα καπνού φαντάζει αρκετό για να παρασύρει τον καθένα στη δίνη μιας απόλαυσης, η οποία παραμένει ισχυρή και αμείωτη. Ο εθισμός στον καπνό, όσο και αν ο όρος κρίνεται αρνητικός, σχεδόν υποτιμητικός, δεν χρειάζεται να αναβαθμιστεί σε αμαρτία για να παραμείνει ετούτη η «ομιχλώδης» συνήθεια μια υπέροχη υποταγή στην ενστικτώδη φύση των αισθήσεων.                             ΠΗΓΗ:24grammata.gr