Το "αμερικανικό όνειρο" πάει Ευρώπη / του Τζέισον Ντεπάρλ

O Βενιαμίν Φραγκλίνος (Benjamin Franklin) το έκανε. Ο Χένρι Φορντ (Henry Ford) το έκανε. Ολόκληρος ο αμερικανικός τρόπος ζωής είναι θεμελιωμένος στην πίστη πως οι πάντες μπορούν να το κάνουν: να ξεπεράσουν δηλαδή την ταπεινή τους καταγωγή και να φτάσουν ως την οικονομική κορυφή. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το «φτάσε ψηλά» δεν είναι μόνο τραγούδι ενός τηλεοπτικού σίριαλ , αλλά ένα είδος «πιστεύω». Να όμως που πολλοί ερευνητές καταλήγουν πια σε συμπεράσματα που φέρνουν τα πάνω κάτω: οι Αμερικάνοι απολαμβάνουν λιγότερη κοινωνική κινητικότητα από τους Καναδούς, ακόμα και πολλούς από τους δυτικοευρωπαίους. Το έλλειμμα κοινωνικής κινητικότητας συζητιόταν από καιρό στους ακαδημαϊκούς κύκλους, αλλά η μαζική ανεργία και οι λαϊκές κινητοποιήσεις έφεραν το θέμα στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας. Ο πρώην γερουσιαστής της Πενσιλβάνια Ρικ Σαντόρουμ (Rick Santorum), ένας από τους υποψηφίους για το χρίσμα των Ρεπουμπλικάνων (GOP) για τις φετινές προεδρικές εκλογές , προειδοποίησε το φθινόπωρο πως η κοινωνική κινητικότητα «στα μεσαία εισοδήματα είναι σημαντικότερη στην Ευρώπη από ότι στην Αμερική». Το συντηρητικό περιοδικό «εθνική επιθεώρηση», έγραψε πως «τα περισσότερα δυτικά και αγγλόφωνα κράτη έχουν μεγαλύτερη κινητικότητα». Ο πρώην σύμβουλος του προέδρου Τζορτζ Μπους (George W. Bush) Ντέιβιντ Φραμ (David Frum), κατηγόρησε τους ομοϊδεάτες του Ρεπουμπλικάνους πως αδιαφορούν για την «απουσία της προς τα πάνω κοινωνικής κινητικότητας στην Αμερική». Οι προοδευτικοί σχολιαστές πάντοτε επισήμαναν το ζήτημα της ταξικής καταγωγής. Αλλά το να το επισημαίνουν αυτό και οι δεξιοί είναι εν πολλοίς κάτι νέο. «Αρχίζει να θεωρείται δεδομένο πως οι ΗΠΑ δεν έχουν τόση μεγάλη κινητικότητα όσο οι περισσότερες αναπτυγμένες χώρες», μας λέει η οικονομολόγος στο «ίδρυμα Μπρούκινγκς» Ίζαμπελ Σόουχιλ (Isabel V. Sawhill). «Δε νομίζω να βρείτε πολλούς που θα το αμφισβητήσουν αυτό». Οι ερευνητές προσφέρουν διάφορες ερμηνείες για τους λόγους που οι Αμερικάνοι έχουν λιγότερες πιθανότητες να ανέλθουν κοινωνικά σε σχέση με το κοινωνικό στρώμα όπου γεννήθηκαν. Ανάμεσά τους το βάθος της φτώχειας στην Αμερική, που οδηγεί πολλά παιδιά να ξεκινούν τη ζωή τους με μεγάλη υστέρηση και οι ασυνήθιστα ψηλές αμοιβές που καταβάλουν στους πτυχιούχους οι Αμερικανοί εργοδότες, πράγμα που θέτει εμπόδια στην επαγγελματική ανέλιξη όσων δεν έχουν σπουδάσει. Όσον αφορά τη μόρφωση, στην Αμερική τα παιδιά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να ακολουθήσουν τα βήματα των γονιών τους, πράγμα που επιτείνει τη σημασία της κοινωνικής τους καταγωγής. Τα τελευταία χρόνια, τουλάχιστο πέντε εκτενείς έρευνες έδειξαν πως στις Ηνωμένες Πολιτείες υπάρχει λιγότερη κοινωνική κινητικότητα από ότι σε άλλα αναπτυγμένα κράτη. Μια έρευνα που έγινε υπό την ευθύνη του -καθηγητή οικονομικών σε πανεπιστήμιο της Σουηδίας- Μάρκους Γιάντι (Markus Jäntti), έδειξε πως το 42% των ανδρών που γεννήθηκαν στο 1/5 των ευπορότερων Αμερικανών παραμένουν στην κατηγορία αυτή και μετά την ενηλικίωσή τους. Αυτό δείχνει μεγαλύτερη «ταξική» ανθεκτικότητα από ότι στη Δανία (25%), ακόμα και τη Βρετανία (30%), μια χώρα διάσημη για τα εμπόδια που θέτει στην κοινωνική κινητικότητα. Εντωμεταξύ, μόλις 8% των Αμερικανών που βρίσκονται στο τελευταίο 1/5 φτάνουν στο ανώτερο 1/5, έναντι 12% των Βρετανών και 14% των Δανών. Υπογραμμίζοντας επίσης πόσο σημαντικό ρόλο παίζει η κοινωνική καταγωγή στην οικονομική πορεία των ανθρώπων, αυτές οι έρευνες δεν αμφισβητούν απλά την αυτοεικόνα των Αμερικανών, αλλά αναζωπυρώνουν την -ήδη «καυτή»- πολιτική συζήτηση περί εισοδηματικών ανισοτήτων. Αν και οι προοδευτικοί συχνά διαμαρτύρονταν για τις ασυνήθιστα μεγάλες εισοδηματικές ανισότητες στις ΗΠΑ, πολλοί συντηρητικοί αντέλεγαν πως το σύστημα είναι δίκαιο λόγω της εξαιρετικά έντονης κοινωνικής κινητικότητας: η σκάλα είναι εκεί, και ο καθένας μπορεί να την ανέβει. Να όμως που τα στοιχεία αποκαλύπτουν πως η Αμερική δεν είναι μόνο περισσότερο κοινωνικά άνιση, αλλά χαρακτηρίζεται επιπλέον και από μικρότερη κινητικότητα. Παρ' όλη τη συζήτηση περί «αταξικής» αμερικανικής κοινωνίας, σύμφωνα με την έρευνα της «αγαθοεργού πίστεως πιου» σχεδόν το 62% των Αμερικανών που γεννιούνται στο ανώτερο 1/5 των ευπορότερων παραμένει εντός των ανώτερων 2/5. Ένας πρώην αξιωματούχος του Λευκού Οίκου επί Τζορτζ Μπους του νεότερου, ο Τζον Μπρίτζλαντ (John Bridgeland), συνιδρυτής της δεξαμενής σκέψης «έθνος ευκαιριών», δηλώνει «σοκαρισμένος» από τις διεθνείς συγκρίσεις: «Οι Ρεπουμπλικάνοι δε νιώθουν μεν εξαναγκασμένοι να αναφερθούν στην εισοδηματική ανισότητα, αλλά θα χρειαστεί να μιλήσουν για την απουσία κοινωνικής κινητικότητας, που στο τέλος-τέλος ισοδυναμεί με αδυναμία πρόσβασης στο "αμερικανικό όνειρο"». Αν και οι ευρωπαϊκές χώρες διαφέρουν από τις Ηνωμένες Πολιτείες από πολιτιστική και δημογραφική άποψη, η πιο κραυγαλέα διαφορά αφορά τις ΗΠΑ και τον Καναδά, τη γειτονική της χώρα με την εξίσου μεγάλη εθνοτική ποικιλομορφία. Ο οικονομολόγος του πανεπιστημίου της Οτάβα Μάιλς Κόρακ (Miles Corak) βρήκε πως μόλις το 16% των Καναδών που γεννιούνται στο 1/10 των ανώτερων εισοδημάτων παραμένει εκεί ως ενήλικας, έναντι 22% των Αμερικανών. Παρομοίως, το 26% των Αμερικάνων που ανέρχονται ως το ανώτερο 1/10 παραμένουν εκεί, έναντι 18% των Καναδών. «Η οικογενειακή καταγωγή παίζει μεγαλύτερο ρόλο στις ΗΠΑ σε σχέση με τις περισσότερες ανάλογες με αυτήν χώρες», δηλώνει ο κ. Κόρακ. Οι σκεπτικιστές υπογραμμίζουν πως αυτού του τύπου οι έρευνες καταμετράνε τη λεγόμενη «σχετική» κινητικότητα: το πόσο πιθανό είναι δηλαδή να μετακινηθούν τα παιδιά από τη θέση που κατέχουν οι γονείς τους στην κατανομή του εθνικού εισοδήματος. Αυτό όμως δε μας λέει πόσα λεφτά έχουν. Λόγω της ανόδου του εθνικού προϊόντος, οι περισσότεροι Αμερικανοί έχουν αυξημένα εισοδήματα σε σχέση με τους γονείς τους. Μερικοί συντηρητικοί τονίζουν πως η καταμέτρηση αυτού του στοιχείου, που αποκαλείται «απόλυτη κινητικότητα», είναι πολύ πιο δηλωτική για το πόσες ευκαιρίες παρέχει μια χώρα. Σύμφωνα με την έρευνα της «πιου», το 80% των Αμερικανών έχουν μεγαλύτερο εισόδημα από τους γονείς τους. Αλλά δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις υπόλοιπες χώρες. Κατά τα άλλα τέτοιου είδους στοιχεία, που απαιτούν εξορισμού δύο γενεές, παραγνωρίζουν τι συμβαίνει με τους πρόσφατους μετανάστες, που ανέκαθεν θεωρούντο από τους πλέον ευνοημένους της προς τα πάνω εισοδηματικής κινητικότητας στην Αμερική. «Αν πράγματι η κοινωνική κινητικότητα στην Αμερική έχει τέτοια χάλια, ίσως κάποιος θα έπρεπε να πάει να ειδοποιήσει όλους εκείνους που συνεχίζουν να θέλουν να έρθουν στις Ηνωμένες Πολιτείες», αστειεύεται ο Στιούαρτ Μπάτλερ (Stuart Butler), ένας από τους αναλυτές του «ιδρύματος χέριταντζ». Ένας άλλος λόγος που ίσως να μας οδηγεί να νομίζουμε πως τα άλλα κράτη έχουν μεγαλύτερη κινητικότητα, είναι το ύψος των εισοδημάτων. Ένας μπλόγκερ της διαδικτυακής έκδοσης της «εθνικής επιθεώρησης», ο Ρεϊχάν Σαλάμ (Reihan Salam), υπολόγισε πως στη Δανία η μετακίνηση από το 10ο εκατοστημόριο στο 90ό χρειάζεται αύξηση εισοδήματος της τάξης των 45 χιλιάδων δολαρίων, ενώ στην Αμερική ανάλογη άνοδος χρειάζεται επιπλέον 93 χιλιάδες δολάρια. Αλλά ακόμα και τα στοιχεία της σχετικής κινητικότητας δείχνουν πως στην Αμερική οι μεσαίες τάξεις παραμένουν αρκετά ρευστές: σύμφωνα με την έρευνα της «πιου», σχεδόν το 36% των εκ γενετής «μεσαίων» Αμερικανών ως ενήλικες ανέρχονται εισοδηματικά, 23% παραμένουν στα ίδια επίπεδα και 41% πέφτουν. Περισσότερο «παγιωμένα» δείχνουν να είναι τα ανώτερα και τα κατώτερα εισοδήματα: οι εύπορες οικογένειες κληροδοτούν τα προνόμιά τους στις νεότερες γενεές ενώ οι φτωχές οικογένειες παγιδεύονται στην φτώχεια. Αν και στην Αμερική από τότε που ο Βενιαμίν Φραγκλίνος δημοσίευσε το «αλμανάκ του φτωχού Ρίτσαρντ» , το 18ο αιώνα καυχιόμαστε για όσους ξέφυγαν από την τάξη τους, λίγα ήταν ως πρόσφατα τα σχετικά διαθέσιμα στοιχεία. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, οι πρωτοποριακές μελέτες του νομπελίστα οικονομικών Γκάρι Μπέκερ (Gary S. Becker) είχαν βρει μέση συσχέτιση ανάμεσα στα εισοδήματα των γονέων και των παιδιών τους. Αλλά όταν, δέκα χρόνια αργότερα, ένας άλλος φημισμένος οικονομολόγος, ο Γκάρι Σόλον (Gary Solon) προχώρησε σε λεπτομερέστερες έρευνες, βρήκε διπλάσια σχετική συσχέτιση. Έκτοτε, οι έρευνες βρίσκουν ολοένα και μεγαλύτερη εξάρτηση των εισοδημάτων των παιδιών με εκείνα των γονιών τους. Πολύ σύντομα οι ερευνητές στις υπόλοιπες χώρες άρχισαν να αντιγράφουν αυτού του τύπου τις έρευνες. Το 2006 ο κ. Κόρακ εξέτασε περισσότερες από 50 σχετικές έρευνες σε 9 χώρες. Κατέταξε στις πρώτες θέσεις της εισοδηματικής κινητικότητας τον Καναδά, τη Νορβηγία, τη Φιλανδία και τη Δανία με το Ηνωμένο Βασίλειο και τις Ηνωμένες Πολιτείες να διαγκωνίζονται για την τελευταία θέση. Η Σουηδία, η Γερμανία και η Γαλλία βρίσκονταν στο μέσο της κατάταξης. Αν και οι περισσότεροι επιστήμονες συμφωνούν πως στις Ηνωμένες Πολιτείες η κοινωνική κινητικότητα υστερεί σε σχέση με τους συναγωνιστές τους, οι λόγοι που συμβαίνει αυτό, αρχής γενομένης από το ρόλο της φτώχειας, είναι πολύ πιο αμφιλεγόμενοι. Οι Ηνωμένες Πολιτείες διαθέτουν πολύ πιο αδύναμο κοινωνικό δίκτυ προστασίας από τις υπόλοιπες πλούσιες χώρες, αφήνοντας τα παιδιά πολύ πιο εκτεθειμένα στις οικονομικές δυσκολίες των οικογενειών τους. Τα φτωχά παιδιά στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες να ζουν σε μονογονεϊκές οικογένειες, πράγμα που με τη σειρά τους τα οδηγεί σε παγίδευση στη φτώχεια, σχολική αποτυχία και παραβατικότητα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες εμφανίζουν επίσης ασυνήθιστα υψηλούς αριθμούς φυλακισμένων, που οδηγεί στον κοινωνικό και επαγγελματικό στιγματισμό χιλιάδων φτωχών ανθρώπων. Επιπλέον, οι ΗΠΑ έχουν πολύ ισχυρότερη παράδοση φυλετικών διακρίσεων σε σχέση με τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. «Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το κατώτερο 1/5 έχει πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά από ότι το κατώτερο 1/5 στις άλλες χώρες», μας λέει ο ερευνητής του «ιδρύματος Μπρούκινγκς» Σκοτ Ουίνσιπ (Scott Winship), που έγραψε ένα σχετικό άρθρο στην «εθνική επιθεώρηση». «Στην Αμερική οι φτωχοί καλούνται να ανοίξουν μόνοι τους το δρόμο προς την κοινωνική τους άνοδο» Μια δεύτερη ειδοποιός διαφορά της Αμερικής είναι η σημασία της εκπαίδευσης: στην Αμερική υπάρχει πολύ μεγάλη συσχέτιση μεταξύ αμοιβών και επιπέδου εκπαίδευσης. Αν και αυτό εκ πρώτης απόψεως λειτουργεί προς όφελος των φτωχότερων παιδιών -οι καλοί μαθητές πετυχαίνουν και επαγγελματικά- στην πραγματικότητα δυστυχώς οι καλύτεροι μαθητές προέρχονται από εύπορες οικογένειες, που έχουν πρόσβαση σε καλύτερα σχολεία και επωφελούνται από πολύ καλύτερη προσχολική προετοιμασία. «Οι ευπορότερες οικογένειες έχουν τη δυνατότητα να επενδύουν περισσότερα στην εκπαίδευση των παιδιών τους, αλλά και κατανοούν καλύτερα σε τι συνίσταται μια καλή εκπαίδευση», λέει ο πρόεδρος του «ιδρύματος Ράσελ Σέιτζ» Έρικ Ουάνερ (Eric Wanner). Υπάρχουν και άλλες δυνάμεις που ίσως να διαμορφώνουν την εισοδηματική κινητικότητα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν πολύ πιο αδύναμο συνδικαλισμό από τους συναγωνιστές τους, πράγμα που πιθανότατα πιέζει προς τα κάτω τις αμοιβές των λιγότερο καταρτισμένων. Αντιμετωπίζει προβλήματα στην παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και τη δημόσια υγεία, εκτεταμένη παχυσαρκία και διαβήτη, που επηρεάζουν τόσο την εκπαίδευση, όσο και την απασχόληση. Ένα άλλο εμπόδιο στην κοινωνική κινητικότητα στην Αμερική μοιάζει να είναι η έκταση του χάσματος μεταξύ των πλουσίων και των υπολοίπων -το κεντρικό ζήτημα κινημάτων σαν το «καταλάβετε την Ουολ Στριτ» , που υπογραμμίζουν τη δυσανάλογη πολιτική επιρροή των προνομιούχων. Αν και η σχέση μεταξύ τους είναι συζητήσιμη, τα κράτη με λιγότερες εισοδηματικές ανισότητες συχνά παρουσιάζουν και μεγαλύτερη κοινωνική κινητικότητα. Ο Ρεϊχάν Σαλάμ, ο μπλόγκερ της «εθνικής επιθεώρησης», έγραψε πρόσφατα πως η εισοδηματική ανισότητα είναι «υπερεκτιμημένος κοινωνικός στόχος» σε σχέση με την αύξηση των εισοδημάτων σε απόλυτες τιμές. Είναι φυσικό οι γονείς να προσπαθούν να κάνουν ό,τι καλύτερο για τα παιδιά τους. Αντιστρόφως, μια κοινωνία απολύτως κινητική, θα ήταν ταυτόχρονα μια κοινωνία απολύτως ανασφαλής: ο καθένας, ανά πάσα στιγμή, θα μπορούσε να υποβαθμιστεί κοινωνικά και εισοδηματικά. Αυτό δεν τον εμποδίζει να θεωρεί ανησυχητική την κοινωνική στασιμότητα που παρατηρείται στα χαμηλότερα εισοδήματα και να προειδοποιεί πως ως προς αυτό, τα πράγματα μόνο χειρότερα μπορεί να γίνουν στο μέλλον. Οι περισσότερες έρευνες σταματούν σε όσους γεννήθηκαν πριν το 1970, πριν δηλαδή τη διεύρυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων, την επέκταση των μονογονεϊκών οικογενειών και την αύξηση των καθείρξεων. Εν αναμονή πιο πρόσφατων δεδομένων, τονίζει, «δεν γνωρίζουμε ούτε τα μισά από ό,τι πραγματικά συμβαίνει». Ο Jason Deparle είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας PPOL

Greek Finance Forum