Ο ΕΚΤΟΥΡΚΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΟΜΑΚΩΝ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ
Εκπαιδευτικού
nikolkok@gmail.com
Στο διάβα των αιώνων οι Πομάκοι συχνά βρέθηκαν ανάμεσα σε διαφορετικές γλώσσες, θρησκείες, παραδόσεις, πολιτικές επιλογές. Η τύχη τους ήταν συνυφασμένη με τις γενικότερες εξελίξεις στην περιοχή της Βαλκανικής χερσονήσου. Ο όρος «Πομάκοι», που καταγράφεται για πρώτη φορά από το Γάλλο περιηγητή Bouè σε περιοδεία του στα Βαλκάνια το 1839, αρχίζει να χρησιμοποιείται ευρύτερα στις Οθωμανικές πηγές μετά το Ρωσο-Τουρκικό πόλεμο του 1877-78. Πιο πριν, ευρύτερα διαδεδομένος ήταν ο όρος υποτιμητικός Αχριγιάν αναφορικά με τους εξισλαμισμένους κατοίκους της Ροδόπης. Στην οροσειρά της Ροδόπης πιστεύεται ότι οι Πομάκοι δέχτηκαν τη μωαμεθανική θρησκεία γύρω στα τέλη του 17ου αιώνα, στα χρόνια του σουλτάνου Μεχμέτ IV και του μεγάλου βεζίρη Μεχμέτ Κιοπρουλού. Την περίοδο αυτή κατεδαφίστηκαν στην περιοχή 218 εκκλησίες και 336 παρεκκλήσια. Βασική αιτία του εξισλαμισμού ήταν η απαλλαγή από τη δυσβάσταχτη φορολογία. Κατά την επίσκεψη του μοναχού Παχώμιου Ρουσάνου στην Ξάνθη γύρω στο 1550 έξι έως εννέα χωριά της ορεινής Ξάνθης είχαν ήδη στραφεί προς το Ισλάμ. Ο διακεκριμένος αυτός λόγιος επισημαίνει πως πολλοί χριστιανοί από χωριά της ορεινής Ξάνθης έγιναν μουσουλμάνοι «διά τα τέλη», δηλαδή για να ξεφύγουν από τους φόρους που επέβαλαν οι Οθωμανικές αρχές στο χριστιανικό πληθυσμό.
Από τους Βαλκανικούς πολέμους μέχρι τις μπάρες (1912-1995)
Ο 20ος αιώνας βρίσκει τους Πομάκους σκορπισμένους στα Βαλκάνια, δίχως ενιαία εθνοτική ταυτότητα. Μετά τη λήξη του 2ου Βαλκανικού πολέμου το 1913 η Δυτική Θράκη έμεινε στην Βουλγαρία, συμπεριλαμβάνοντας το μεγαλύτερο μέρος των Πομάκων. Στο διάστημα ανάμεσα 1912-1918 οι Πομάκοι δέχτηκαν πιέσεις, ώστε να εκβουλγαριστούν. Στις 31 Δεκεμβρίου 1918 οκτώ Πομάκοι βουλευτές της βουλγαρικής βουλής ζήτησαν από τον Γάλλο στρατηγό Fr. D. Esperey να ενταχθεί ολόκληρη η περιοχή τους στον ελληνικό χώρο. Το 1919 διενεργείται στον Εχίνο δημοψήφισμα με το οποίο οι Πομάκοι ζήτησαν να ενωθεί η περιοχή τους με την Ελλάδα. Το 1923 υπογράφηκε στη Λωζάννη η Σύμβαση περί Ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, από την οποία εξαιρέθηκαν όλοι οι Μουσουλμάνοι της δυτικής Θράκης. Για τους μουσουλμάνους που απέμειναν στη Θράκη, η Συνθήκη της Λωζάννης προέβλεπε σχολική εκπαίδευση στη μητρική τους γλώσσα, κάτι που στην πράξη δεν εφαρμόστηκε για τους Πομάκους και τους Ρωμά και ίσχυσε μόνο για τους τουρκόφωνους.
Στα χρόνια του 2ου Παγκοσμίου πολέμου οι Πομάκοι υπέστησαν πολλές θρησκευτικές βιαιότητες. Το 1946, όταν πραγματοποιούταν το Συνέδριο Ειρήνης των Παρισίων ο Χαμδή Χουσεΐν Φεχμή Μπέης, πρώην βουλευτής Ροδόπης, και ο Χακκή Σουλεϊμάν Μπέης ζήτησαν με υπόμνημα την ενσωμάτωση όλων των Πομάκων της Ροδόπης στην Ελλάδα.
Το 1936 η μεταξική δικτατορία δημιούργησε τις επιτηρούμενες ζώνες , από την ορεινή Θράκη μέχρι την Ήπειρο. Οι κύριες περιοχές κατοικίας των Πομάκων έγιναν απαγορευμένες και ελεγχόμενες με μπάρες. Για την είσοδο στις περιοχές αυτές χρειαζόταν ειδική άδεια εισόδου από την αστυνομία. Οι Επιτηρούμενες Ζώνες ατόνησαν για να καταργηθούν το 1995 από τον Υπουργό Εθνικής Αμύνης Γεράσιμο Αρσένη στις 17/11/1995.
Η ελληνική πολιτική για τους Πομάκους
Το 1954 τίθεται σε ισχύ ο νόμος «Περί τουρκικής μειονότητος Θράκης», με τον οποίο η ελληνική διοίκηση επέβαλε την ονομασία «τουρκικός», καταργώντας την ονομασία «μουσουλμανικός», που αναγνωρίζει η Συνθήκη της Λωζάννης. Με το Μορφωτικό Πρωτόκολλο του 1951 εισήχθη στα μειονοτικά σχολεία και άρχισε να ακολουθείται το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του τουρκικού Υπουργείου Παιδείας. Επίσης αυξήθηκε ο αριθμός των μετακλητών δασκάλων από την Τουρκία, γεγονός που αποτέλεσε την αφετηρία για τον εκτουρκισμό των Πομάκων. Για χάρη της συνοχής του ΝΑΤΟ και του καλού κλίματος στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, οι ελληνικές κυβερνήσεις παρέβλεπαν παράτυπες κινήσεις του τουρκικού προξενείου, ενώ ενώπιον του κινδύνου του Βουλγαρικού κομμουνισμού, οι Πομάκοι αφέθηκαν ουσιαστικά στα χέρια της τουρκικής προπαγάνδας.
Ο πλήρης εκτουρκισμός της μειονοτικής εκπαίδευσης συντελέστηκε με το μορφωτικό πρωτόκολλο του 1968. Σήμερα, 55 χρόνια μετά το ψυχροπολεμικό διάταγμα, που αντικαθιστούσε τον όρο «μουσουλμανικός» με τον όρο «τουρκικός», η ελληνική πολιτική απέναντι στους Πομάκους ουσιαστικά δεν έχει αλλάξει. Μέσα από τη μειονοτική εκπαίδευση οι Πομάκοι μαθητές γκετοποιούνται και αναγκάζονται να διδάσκονται πλην της ελληνικής την τουρκική γλώσσα, ενώ η μητρική τους γλώσσα αγνοείται παντελώς (κατά παράβαση της συνθήκης της Λωζάννης). Αυτή η θεσμοθετημένη τριγλωσσία ισοδυναμεί με παραποίηση της ταυτότητας των Πομάκων, που γίνεται μέσα από το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα της Ελλάδας. Η μόνη λύση στο πρόβλημα αυτό δεν μπορεί παρά να είναι η κατάργηση των μειονοτικών σχολείων που καταδικάζουν τους Πομάκους μαθητές στην αμάθεια και η παροχή σε όλους τους μουσουλμάνους ισότιμης με όλους τους Έλληνες πολίτες εκπαίδευσης καθώς και διδασκαλία (εκτός του βασικού προγράμματος) των μητρικών γλωσσών της μειονότητας (τουρκικής – πομακικής - ρωμά).
Η τουρκική προπαγάνδα στη Θράκη
Τα τελευταία χρόνια, στα τζαμιά της Θράκης έχει ξεσπάσει πόλεμος κατά των «απίστων», των «γκιαούρηδων». Η ισλαμική θρησκεία χρησιμοποιείται ως όργανο για την εξυπηρέτηση εθνικιστικών στόχων κάτι που εκφράζεται με απειλές και άσκηση ψυχολογικής βίας προς όσους μιλούν για μία διακριτή ταυτότητα για τους Ρομά ή τους Πομάκους. Η Τουρκία επιδιώκει να παρέμβει στη Θράκη, όχι για να υποστηρίξει την ελληνική πολιτική ισονομίας και ισοπολιτείας, αλλά για να την υπονομεύσει στοχεύοντας στην αύξηση της απομόνωσης της μουσουλμανικής μειονότητας και την περιχαράκωσή της γύρω από το τουρκικό προξενείο της Κομοτηνής. Ο τουρκόφωνος τύπος συκοφαντεί, απειλεί και δημιουργεί αντιπομακικό κλίμα μίσους, με αφορμή την ίδρυση Πολιτιστικού συλλόγου Πομάκων το 2007. Στο διαδίκτυο δημιουργούνται μειονοτικές ιστοσελίδες που προωθούν την κεμαλική ιδεολογία ενώ εμπρηστικές είναι οι δηλώσεις απεσταλμένων της Τουρκίας που περιοδεύουν στη Θράκη.
Μέσα στο κλίμα αυτό, ορισμένοι αναλυτές προφητεύουν επεκτατικές δράσεις της Τουρκίας, αιματηρές συγκρούσεις και Κοσσοβοποίηση της Θράκης κατά την επόμενη δεκαετία. Όμως, πέρα από τις προσπάθειες χειραγώγησης των Πομάκων, η παροχή δημοκρατικών ελευθεριών στα μετα-ψυχροπολεμικά χρόνια έχει αναδείξει μία νέα δημοκρατική πολυμορφία που φαίνεται να αμβλύνει τις εντάσεις. Οι ίδιοι οι Πομάκοι αρνούνται να μπουν στη διαδικασία του οριστικού αυτοπροσδιορισμού και απέναντι στις προσπάθειες ταυτοποίησης τους απαντούν με άρνηση της μισαλλοδοξίας και φιλοευρωπαϊκό προσανατολισμό.
Η γλώσσα των Πομάκων
Το βασικό στοιχείο που διαφοροποιεί τους Πομάκους από τις δύο άλλες ομάδες της μειονότητας (τουρκόφωνους και Ρωμά) είναι η γλώσσα τους. Πιο συγκεκριμένα μιλούν ένα παλαιοσλαβονικό ιδίωμα που έχει αρκετές ομοιότητες με τις άλλες νοτιοσλαβικές γλώσσες. Η γλώσσα αυτή δεν υπήρχε σε γραπτή μορφή μέχρι το 1995 και εξακολουθεί και σήμερα να μεταδίδεται μόνον προφορικά.
Στις πρόσφατες εκδόσεις που αφορούν την πομακική γλώσσα γίνεται συνήθως παράλληλη χρήση του ελληνικού και του λατινικού αλφαβήτου, με την πρόσθεση ορισμένων συμβόλων για την ορθότερη απόδοση ορισμένων φθόγγων. Τα πρώτα βήματα της καταγραφής της πομακικής έγιναν πριν από σαράντα χρόνια. Ήταν τότε που ο Πέτρος Θεοχαρίδης, δάσκαλος τότε στον Εχίνο άρχισε να καταγράφει συστηματικά τον παραδοσιακό πολιτισμό των κατοίκων της οροσειράς της Ροδόπης. Το βιβλίο του «Πομάκοι, οι Μουσουλμάνοι της Ροδόπης» εκδόθηκε το 1995. Σχεδόν παράλληλα κυκλοφόρησαν το Πομακο-Ελληνικό Λεξικό του Ριτβάν Καραχότζα και λίγο μετά η Γραμματική και το Συντακτικό της πομακικής. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η πρωτοβουλία του Πολιτιστικού Αναπτυξιακού Κέντρου Θράκης (ΠΑΚΕΘΡΑ) να προχωρήσει το 2003 στη διοργάνωση μαθημάτων πομακικής γλώσσας και στην έκδοση σχετικών εγχειριδίων.
Η μειονεκτική-μειονοτική εκπαίδευση
Το μειονοτικό σχολείο αναφορικά με τους μουσουλμάνους, αποδεικνύεται στην πράξη αναποτελεσματικό τόσο ως προς την εκμάθηση των μητρικών γλωσσών των μουσουλμάνων όσο και ως προς τη διδασκαλία της ελληνικής. Συνέπεια του γεγονότος αυτού είναι οι μαθησιακές δυσκολίες αλλά και η αναπαραγωγή συγκεκριμένων γλωσσικών στάσεων, όπως η αυτο-υποβάθμιση της μητρικής γλώσσας στην περίπτωση των Πομάκων και των Ρωμά και η πολλαπλή λειτουργία της μητρικής γλώσσας σε διαφορετικά συμφραζόμενα. Ως προς τουρκόφωνους μαθητές η μειονοτική εκπαίδευση φαίνεται να καλλιεργεί τάσεις αποκλεισμού και περιχαράκωσής τους στα όρια της εθνοτικής τους ομάδας μη-συμβάλλοντας στην ένταξή τους στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα.
O ΕΚΤΟΥΡΚΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΟΜΑΚΩΝ
Ένας από τους βασικότερους λόγους για το ότι ενισχύθηκε στη Θράκη το προβάδισμα των τουρκογενών έναντι των πομακογενών και των τσιγγάνων μουσουλμάνων ήταν η υπογραφή διμερών ελληνοτουρκικών συμφωνιών που υποβάθμισαν το ρόλο των άλλων εθνοτικών ομάδων. Με το Μορφωτικό Πρωτόκολλο του 1951 αποφασίστηκε η εκατέρωθεν ίδρυση μορφωτικών ινστιτούτων, η ανταλλαγή πανεπιστημιακού προσωπικού, καθηγητών, φοιτητών και επιστημονικών ερευνητών, η καθιέρωση υποτροφιών και του ισότιμου των εξετάσεων, η ανταλλαγή βιβλίων, περιοδικών, ραδιοφωνίας καθώς και η διδασκαλία της γλώσσας, της λογοτεχνίας και της ιστορίας κάθε χώρας στο έδαφος της άλλης. Αν και το σύμφωνο αυτό δεν όριζε σε κανένα σημείο του ότι η επίσημη γλώσσα της μειονότητας είναι η τουρκική, στην πράξη εισήχθη τότε στα μειονοτικά σχολεία και άρχισε να ακολουθείται το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του τουρκικού Υπουργείου Παιδείας. Επίσης αυξήθηκε ο αριθμός των μετακλητών δασκάλων από την Τουρκία, γεγονός που αποτέλεσε την αφετηρία για τον εκτουρκισμό των Πομάκων.
Όπως σημειώνει η Χ.Τσούλου [«Μουσουλμανική Μειονότητα Δυτικής Θράκης» Στρατηγική Νοέμβριος 2003, 100]: «χάριν της συνοχής του ΝΑΤΟ και του καλού κλίματος στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, οι ελληνικές κυβερνήσεις παρέβλεπαν παράτυπες κινήσεις του Τουρκικού Προξενείου, ενώ ενώπιον του κινδύνου του Βουλγαρικού κουμμουνισμού, οι Πομάκοι αφέθηκαν ουσιαστικά στα χέρια της τουρκικής προπαγάνδας».
Στις 28-1-1954 ο Γενικός Διοικητής Θράκης Γ.Φεσσόπουλος διαβιβάζει προς όλες τις κοινότητες και τους δήμους της Ροδόπης διαταγή του τότε πρωθυπουργού Στρατάρχη Παπάγου που έλεγε χαρακτηριστικά: « Κατόπιν διαταγής του κ.Προέδρου της Κυβερνήσεως, παρακαλούμεν όπως εφ’εξής εις πάσαν περίπτωσιν γίνεται χρήσις όρου «Τούρκος-τουρκικός» αντί του τοιούτου «Μουσουλμάνος-μουσουλμανικός». Επί τούτοις δέον να μεριμνήσετε διά την αντικατάστασιν των εν τη περιφερεία υμών διαφόρων επιγραφών, όπως «Μουσουλμανική Κοινότης, Μουσουλμανικίον Σχολείον κλπ» διά τοιάυτης «Τουρκικόν».
Ο πλήρης εκτουρκισμός της μειονοτικής εκπαίδευσης συντελέστηκε με το μορφωτικό πρωτόκολλο της 20ης Δεκεμβρίου του 1968. Σύμφωνα με αυτό, αποφασίστηκε η εκατέρωθεν ανταλλαγή βιβλίων προς χρήση των μαθητών της μειονότητας. Έτσι, ενώ η ελληνική κυβέρνηση είχε χρησιμοποιήσει ειδικά μεταφρασμένα βιβλία για τα σχολεία της μειονότητας, τα απέσυρε, εισάγοντας στη θέση τους διδακτικά βιβλία που προέρχονταν από την Τουρκία. Στο πρωτόκολλο αυτό προβλέπονταν ότι τα μαθήματα που ως το 1968 διδάσκονταν στα ελληνικά θα εξακολουθούσαν να διδάσκονται έτσι, ενώ όλα τα υπόλοιπα συμφωνήθηκε να διδάσκονται στη γλώσσα της μειονότητας, θεωρώντας ως δεδομένο ότι αυτή ήταν η τουρκική. Το Ν.Δ. 3065/54 (ΦΕΚ 239.9/10/54) και η υπουργική απόφαση 149251/4/6/58 (ΦΕΚ 162/4/6/58) που ρυθμίζουν τα θέματα της μειονοτικής εκπαίδευσης, στηρίζονται σε διατάξεις διακρατικών συμφωνιών. Έτσι η τουρκική γλώσσα εισάγεται ως η μόνη μειονοτική γλώσσα, παρά το ότι αποτελεί τη μητρική γλώσσα μόνο του 50% της μειονότητας.
Η διείσδυση της τουρκικής γλώσσας και κουλούρας στα πλαίσια του Ψυχρού Πολέμου ήταν μια επιθυμητή προοπτική για την ελληνική και τη Νατοϊκή και φυσικά τουρκική πολιτική. Στη συνέχεια και μέχρι το 1974 οι εφήμερες ελληνοτουρκικές προσεγγίσεις λειτούργησαν απολύτως αρνητικά για τους Πομάκους αφού καμία ελληνική κυβέρνηση δεν ανακινούσε ένα θέμα που θα ενοχλούσε την τουρκική πλευρά, έστω και αν αφορούσε μια περιοχή μέσα στα όρια του ελληνικού κράτους. Τα ελληνοτουρκικά μορφωτικά πρωτόκολλα (1951 και 1968) υπογράφηκαν μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα και επικύρωσαν τα όσα περί γλώσσας και τουρκικής εκπαίδευσης προβλέπονταν (ή υπονοούνταν) στα άρθρα της Συνθήκης που υπεγράφη στη Λωζάνη. Ο εκτουρκισμός των Πομάκων ήταν πλέον κατοχυρωμένος από τις διμερείς διακρατικές συμφωνίες. Έτσι οι Πομάκοι στη συντριπτική τους πλειοψηφία λειτούργησαν κάτω από καθεστώς πίεσης, εγκλωβισμένοι σε ποικιλόμορφες εξουσιαστικές σχέσεις [Ομέρ Χαμδή, Εισήγηση στο διεθνές συνέδριο μειονοτικών γλωσσών του οργανισμού Mercator, Ολλανδία, 23-25 / 11 / 2004].
• Η πλέον βασική προϋπόθεση για τη σωστή εφαρμογή της όποιας μειονοτικής εκπαιδευτικής πολιτικής είναι η συνταγματικά επιτασσόμενη υποχρέωση για εννεατή εκπαίδευση. Στη Θράκη τόσο η οπισθοδρόμηση και η αμάθεια όσο και οι ανάγκες της αγροτικής οικονομίας έχουν ως αποτέλεσμα οι μουσουλμανικές οικογένειες να θεωρούν ως δευτερεύουσα την εκπαίδευση των παιδιών τους και ειδικότερα των κοριτσιών. Το υπουργείο Παιδείας πρέπει με τη βοήθεια των αστυνομικών και δικαστικών αρχών να σταματήσει τη διαιώνιση μεσαιωνικών αντιλήψεων και να υποχρεώσει τους γονείς να στέλνουν όλα τα παιδιά τους σχολείο. Επίσης πρέπει να μειωθεί ο μεγάλος αριθμός αργιών, αφού σήμερα τα μουσουλμανικά σχολεία παραμένουν κλειστά και κατά τις μουσουλμανικές και κατά τις χριστιανικές αργίες.
• Η πομακική γλώσσα πρέπει να διδάσκεται στα σχολεία αντί της τουρκικής για όσους Πομάκους το επιθυμούν. Επακόλουθο της διδασκαλίας της πομακικής γλώσσας στην ΕΠΑΘ πρέπει να είναι η εν συνεχεία στελέχωση των δημοτικών σχολείων που έχουν Πομάκους και Αθίγγανους μαθητές με τους αντίστοιχους διδασκάλους και η απομάκρυνση από αυτά τα σχολεία των Τουρκόφωνων εκπαιδευτικών. Παραλλήλως πρέπει να μεταφρασθούν σχολικά βιβλία στις δύο νέες γλώσσες για να πάψει ο γλωσσικός εκτουρκισμός της μη τουρκόφωνης μειονότητας. Βεβαίως, δεν πρέπει να αγνοείται το γεγονός, ότι η γνώση της τουρκικής αφήνει τη δυνατότητα για σπουδές στα πανεπιστήμια της Τουρκίας. Αντίθετα η πομακική δεν θα προσφέρει κανένα τέτοιο πλεονέκτημα. Είναι φυσιολογικό να αναμένεται ότι το τουρκικό προξενείο θα αντιδράσει προσφέροντας αφειδώς υποτροφίες στους Πομάκους για να σπουδάσουν στην Τουρκία, υποχρεώνοντάς τους έτσι, να συνεχίσουν τις σπουδές τους στα τουρκικά.
• Υπάρχουν πολλοί γονείς μαθητών σήμερα (ιδίως στις πομακικές περιοχές) που διαφωνούν με τον γλωσσικό εκτουρκισμό των παιδιών τους στα μειονοτικά σχολεία αλλά δεν έχουν εναλλακτική λύση. Πρέπει άμεσα να δοθεί η δυνατότητα σε όσους μουσουλμάνους μαθητές επιθυμούν, να παρακολουθούν το αμιγώς ελληνόφωνο ακαδημαϊκό πρόγραμμα που διδάσκεται στην υπόλοιπη Ελλάδα.
• Δημιουργία παιδικών σταθμών-νηπιαγωγείων: Σε όλα τα μεγάλα μουσουλμανικά χωριά είναι απαραίτητη η δημιουργία παιδικών σταθμών και νηπιαγωγείων, όπου τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας μέσα από το παιχνίδι, τις εικόνες αλλά και την επαφή με τον ευρύτερο πολιτισμό της ελληνικής κοινωνίας θα πραγματοποιούν ομαλότερα τη μετάβασή τους στο δημοτικό, ενώ η ελληνική γλώσσα θα πάψει να τους είναι παντελώς άγνωστη.
• Διδασκαλία του κορανίου με μετάφραση στην ελληνική: Το κοράνιο είναι γραμμένο στην αραβική γλώσσα. Εδώ και πολλά χρόνια όμως οι μουσουλμάνοι μαθητές τόσο στην πρωτοβάθμια όσο και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση το διδάσκονται μέσω μεταφράσεών του στην τουρκική γλώσσα. Είναι άγνωστο για ποιο λόγο θα πρέπει να θεωρείται ότι η μετάφραση στην τουρκική αποδίδει καλύτερα το κοράνιο συγκριτικά με τη μετάφραση στην ελληνική. Προτείνεται σε όλα τα Γυμνάσια και Λύκεια και τουλάχιστον στα μη τουρκόφωνα δημοτικά η συνέχιση της διδασκαλίας του κορανίου στην αραβική γλώσσα με μετάφραση και σχόλια στην ελληνική.
• Μελέτη και διάσωση της πομακικής παραδόσεως σε πανεπιστημιακό επίπεδο: Πρέπει να δημιουργήθει στο Τμήμα Εθνολογίας του Πανεπιστημίου Θράκης ειδικό τμήμα μελέτης της γλώσσας, των ηθών, εθίμων και τραγουδιών των Πομάκων που χάνεται σήμερα με ταχείς ρυθμούς.
• Σχολές λαϊκής επιμορφώσεως: Τέλος, πρέπει στα μεγάλα μουσουλμανικά χωριά να δημιουργηθούν σχολές για την εκμαθήση βασικών τεχνικών επαγγελμάτων (τσαγκάρης, ράφτης κ.λ.π.), νέων γεωργικών μεθόδων και την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού, όπως υπήρχαν πριν τη δικτατορία, με στόχο την επιμόρφωση του μεγαλύτερου σε ηλικία πληθυσμού.
Σχόλια